2.
İnstitusional
mexanizmdən
istifadə
edilməsi
münaqişənin həllinə kollektiv xarakter verir. Burada
dövlətlərarası təşkilat belə bir qərar qəbul edə bilər - Komissiya
yaradaraq münaqişənin həllini öz üzərinə götürər.
«Veni nəslin münaqişələri»nin əsas xüsusiyyətləri
Soyuq müharibə dövründə ziddiyyətlərin həlli iki əsas
gücdən asılı idi. SSRİ-nin dağılması ilə bir çox dondurulmuş
münaqişələr etnik, milli, sosial azlıqlarla bağlı, mədəni və s.
yenidən özünü göstərməyə başlamışdır. Bunlann bir çoxu dövlət
daxili münaqişələrdir. Qeyd etməliyik ki, təkcə 1993 - 1994-cü
illərdə dünyada 30-dan artıq beynəlxalq silahlı
münaqişədə qeydə
alınmışdır. Bundan 16 beynəlxalq (ərazi, sərhəd tələbi); 12-si isə
dövlətdaxili münaqişə idi. 1996-cı ildə 27 silahlı münaqişədən
ancaq 1 -ini beynəlxalq münaqişə hesab etmək olardı -qalanı isə
yenə də ölkədaxili münaqişə idi.
Bütün bu münaqişələrin yeni cəhəti ondan ibarətdir ki,
onlar ancaq üçüncü dünya ölkələrinə deyil, Avropaya, Balkana,
keçmiş SSRİ respublikalarına da toxuna bilir.
Münaqişələrin xarakterində diplomatiyaya nisbətən
iqtisadiyyatın və maliyyənin rolu artır.
«Müasir münaqişələri»n səbəbi, iştirakçıları və məzmunu
Belə nəticəyə gəlmək olar ki:
1.
Son dövrlərdə münaqişələrin səbəbləri və mənbələri
dəyişibdir. Münaqişələr əsasən etnik və dini əsasda baş verir.
2.
münaqişələr iqtisadi və maliyyə səbəblərindən daha
çox baş verir. Bazar və xammal üstündə mübarizə bu münaqişələr
hər cürə müharibələrə səbəb ola bilərlər.
3.
Dövlət hakimiyyətinin daha effektiv təsir dairəsinə
malik olmaması qeyri-sabitlik, zəif inkişaf, yoxsulluq və s. dini
çəkişmələrə yol açır.
89
IX
Fəsil.
MÜASİR DÜNYADA BEYNƏLXALQ
TƏHLÜKƏSİZLİK PROBLEMİ
1.
Beynəlxalq təhlükəsizlik və əsas nəzəri baxışlar.
2.
Beynəlxalq təhlükəsizliyin hərbi-siyasi cəhətləri.
3.
Terrorizm və ona qarşı mübarizə problemi.
1.
Beynəlxalq təhlükəsizlik və
əsas nəzəri baxışlar
Beynəlxalq
münasibətlər
sistemində
beynəlxalq
təhlükəsizlik problemi məsələsi əsas yerlərdən birini tutur.
Beynəlxalq təhlükəsizlik dedikdə bilavasitə hərbi təhlükənin
olmaması
nəzərdə
tutulur.
Beynəlxalq
təhlükəsizlik
məsələsində
iki cəhət ön plana çəkilir:
1.
Hər bir dövlət öz fiziki mövcudluğu üçün çalışır, öz
müstəqilliyi ilə beynəlxalq sistemdə mövqeyini saxlamaq
hüququna malikdir.
2.
Müəyyən məkanda dövlətlər arasında sülhün
saxlanılmasına təminat yaradılması.
Beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsində hər şeydən
əvvəl kütləvi qırğın silahlarının yayılmasının aradan qaldırılması
əsas götürülür. Burada silah satan dövlətlərin nüvə silahlan
yaratmalanna yol verilməməsi nəzərdə tutulur. Bu problem də
beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə aktuallığı ilə seçilir. Belə ki,
atom elektrik stansiyalarında, kimya müəssisələrində terrorçuluq
cinayətləri törədilməsi böyük fəlakətlərə səbəb ola bilər.
Təhlükəsizliyin
təmin
edilməsində
iqtisadi
və
informasiya cəhətlərinin də rolu az deyildir. Belə ki, ayrı-ayrı
dövlətlər bir-birindən uzaqda yerləşsələr də qloballaşma
şəraitində iqtisadi böhranlar qısa bir müddətdə hər yana yayıla
bilir.
91
Ərzaq, ekologiya, eneıji və s. kimi qlobal problemlər də
beynəlxalq təhlükəsizliyin məzmununa daxildir. Bir məsələni də
qeyd etməliyik ki, əvvəllər dövlətin fəaliyyətində bir- birindən
tam fərqlənən iki sahədaxili və xarici
sahənin hər birində mövcud
olan təhlükəsizlik müxtəlif yollarla təmin edilirdi. Əvvəllər
daxili
sabitlik əldə edən hər bir dövlət xarici təsirləri də aradan
qaldırmağa qadir idi.
Müasir dünyada isə xarici amillərin təsiri daha
qorxuludur.
Təhlükəsizliyin təmin edilməsi probleminə
Beynəlxalq
rejim nəzəriyyəsi əsasında da yanaşmaq olar. Hər bir dövlət öz
mənafeyi baxımından beynəlxalq təhlükəsizlik rejimində iştirak
edə bilər. Burada milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi mənafeyi
nəzərdə tutulur. Deməli beynəlxalq təhlükəsizliyin müəyyən
edilməsində milli təhlükəsizlik əsas baza rolu oynayır.
Milli təhlükəsizlik dedikdə şəxsiyyətin, cəmiyyətin və
dövlətin daha həyati mənafelərinin daxili və xarici
təhlükələrdən qorunması nəzərdə tutulur.
Təhlükəsizlik fenomeninə (hadisəsinə) hərbi-siyasi
baxımdan yanaşdıqda
üç təhlükəsizlik rejimi modeli ayırmaq
olar:
ümumi təhlükəsizlik rejimi, kollektiv təhlükəsizlik
rejimi, əməkdaşlığa əsaslanan təhlükəsizlik rejimi.
Beynəlxalq ümumi təhlükəsizlik rejimi könüllü, qarşılıqlı
qarşıdurmadan imtina etməyi nəzərdə tutur. Bu kimi rejimin əsas
prinsipləri aşağıdakılardır:
1.
Beynəlxalq münaqişələrin tənzimlənməsində hərbi
gücdən
istifadə edilməməsi;
2.
Başqa dövlətlərə nisbətən mövcud olan hərbi üstünlük
strategiyasından
imtina edilməsi;
3.
Dövlətin təhlükəsizliyi onun hərbi gücündən asılı
olmamalıdır;
92