Bu məsələdə ABŞ prezidenti Klivesid Stiven Qrover (1837- 1908)
və dövlət katibi Olin ABŞ-ın qəti mövqeyini bildirmiş və Amerika
qitəsində ABŞ-ın hakim rolunu qeyd etmişlər.
XIX əsrin son onilliklərində ABŞ Sakit okeanda və
Atlantik okeanında da fəal siyasət apannağa başlamışdır. 1893-cü
ildə ABŞ Havay adalarım zəbt etmişdir. 1895-ci ildə Kubada
İspaniya əleyhinə üsyan başlamışdır. Beləliklə, ABŞ-ın köməkliyi
ilə 1898-ci ildə İspaniya Kubadan qovulmuşdur. 1898- ci il dekabr
ayının 10-da Parisdə İspaniya ilə ABŞ arasında sülh müqaviləsi
imzalanmışdır. Kuba ABŞ-ın protektoratına çevrilmiş Puerto -
Riko və Filippin ABŞ-a daxil olmuşlar, Dünyanın bölüşdürülməsi
üstündəki ilk akt belə başa çatmışdır.
Avropada qarşıdurma. Həmin illərdə qabaqcıl ölkələr
arasında iqtisadi və hərbi üstünlüklər uğrunda kəskin mübarizə
gedirdi. Beynəlxalq münasibətlərin bütün istiqamətlərində
gərginlik yaşanırdı. İngiltərə və Almaniya arasında, Almaniya ilə
Fransa və Rusiya arasındakı ziddiyyətlər daha da kəskinləşmişdir.
Fransa Elzas və Lotaringiyanı özünə qaytarmağa çalışırdı.
İngiltərə kifayət qədər müstəmləkə və protektorat
ərazisinə malik olduğu üçün yeni ərazilər arzusunda deyildi.
Almaniya isə əksinə, yeni ərazilər ələ keçirməyə çalışırdı.
Uzaq Şərqdəki vəziyyat. Avropada olduğu kimi, digər
ərazilər də ziddiyyətlərdən azad deyildi. Belə ki, ziddiyyətlərin bir
düyünü də Uzaq Şərqdə mövcud idi. Koreya, Tayvan və Çinin
(Mançjuriya) ərazisi Yaponiyanı çox maraqlandırırdı.
Bu mənada
Yaponiya çox fəallıq göstərərək Çinə qalib gəlmişdir. 1894-cü
ildə Tayvan və Lyaodun yarımadası da Yaponiyanın əlinə
keçmişdi. Bundan əlavə, sülh müqaviləsinə əsasən, Çinin üzərinə
kifayət qədər hərbi cərimə də qoyulmuşdur.
Yaponiyanın bu cür tezliklə beynəlxalq aləmə çıxması
Rusiya, İngiltərə, Fransa, Almaniya və digər dövlətləri narahat
etməyə bilməzdi. Çünki bu dövlətlərin də Uzaq Şərqdə öz
maraqları vardı.
Nəticədə, Avropa dövlətlərinin
diplomatik
220
səyləri və diplomatik təsiri nəticəsində Lyaodun yarımadası Çinə
qaytarılmışdır. Çinin Sinqao limanı Almaniyaya, Port~ Artur
limanı isə Rusiyaya veilmişdir. Bununla yanaşı, Rusiya Lyaodun
yarımadasını və Şərqi dəmir yolunun istifadəyə verilməsini
icarəyə götürmüşdü.
ABŞ da Avropa dövlətlərindən kənarda qalmaq istəmirdi.
Odur ki 1899-cu ilin payızında
ABŞ hökuməti Çində «açıq qapı»
tətbiq etmək prinsipi irəli sürmüşdür. Bu təklif beynəlxalq
münasibətlər tarixində C.M.Xey doktrinası kimi məlumdur.
C.M.Xey Amerikanın tanınmış siyasətçilərindən biri olmuşdur.
1898-1905-ci illərdə dövlət katibi işləmişdir. ABŞ-m Avropa
dövlətləri ilə olan münasibətlərində onun böyük rolu olmuşdur.
Latın Amerikasında müxalifətin güclü təsirinə
baxmayaraq, o,
1903-cü ildə Panama Kanalının çəkilməsi barədə Panama ilə
müqavilə bağlanmasına nail olmuşdur.
M.Xey qabaqcıl dövlətlərə xüsusi nota göndərmişdi. O,
tələb edirdi ki, ayrı - ayrı dövlətlər müqavilə vəziyyətində olan
ərazilərin və dövlətlərin hüququna toxunmamaq barədə öhdəçilik
götürsünlər. 1902-ci ildə bütün Avropa dövlətləri Xeyin bu
təklifini qəbul etdiklərini bildirmişlər. Bu məsələ üzrə ancaq
Rusiya özü bəzi təkliflər vermiş və xüsusi mövqe tutmuşdur. Odur
ki, Uzaq Şərq məsələsi üzrə Rusiyaya qarşı ABŞ, İngiltərə və
Yaponiya arasında müəyyən yaxınlaşma, söz birliyi yaranmışdır.
İngiltərə ilə Almaniya arasında olan ziddiyyət. XIX əsrin
son illərində İngiltərə müxtəlif regionlarda öz təsir dairəsini
genişləndirmək siyasəti yeritməklə Almaniya ilə mübarizə
aparmış, öz iqtisadi və hərbi gücünü artırmış və öz
müstəmləkəçilik imperiyasını genişləndirmişdir. Almaniyanın
dənizçilik naziri (1897-1916-cı illər) admiral A.Fon Tripis öz
xatirələrində yazırdı ki, Almaniyanın kansleri Bismark çoxdan
etiraf
edirdi ki, ingilis xalqı
da başa düşür ki,
Avropada iki böyük,
bir-birinə qarşı duran barışmaz qüvvə, iki böyük millət - İngiltərə
və Almaniya mövcuddur. Samoa adası
üstündə də
221