edilməsi, yükdaşımaların artırılması, informasiya ötürülməsi
imkanları aıtmışdır.
Nəqliyyat və informasiya kommunikasiyasının inkişafı
özü ilə bərabər iqtisadi, sosial və eləcə də siyasi dəyişikliklər də
yaratmışdır.
2.
Beynəlxalq münasibətlərin dinamikası
Beynəlxalq münasibətlərin dinamikasma xarici mühit
daha güclü təsir edir. Xarici mühit anlayışını əsasən
qeyri-sosial
və sosial amillər kimi xarakterizə etmək olar.
Beynəlxalq münasibətlər sistemində
qeyri-sosial mühit
və yaxud
amillər dedikdə ilk növbədə geologiya, coğrafiya,
meteorologiya, ekologiya və s. kimi elmlərin tədqiqat obyekti
kimi öz ilkin formasında olan təbiət nəzərdə tutulur. Bu amil
bütün öz elementləri ilə insan cəmiyyəti yaranmamışdan əvvəl
mövcud olmuşdur. Aydındır ki, cəmiyyətin inkişaf sürətinə
nisbətən təbiət aləminin dəyişilməsi daha ləng baş verir.
Materiklər, qitələr, dəniz və okeanlar, çaylar, dağ silsilələri və s.
demək olar ki, 2-3 min il bundan əvvəlki kimi qalmaqdadır.
Lakin bu
qeyri-sosial mühit bir çox texniki və texnoloji
tərəqqinin təsirinə məruz qalaraq müəyyən dəyişikliyə uğrayır. Bu
dəyişiklik nəticəsində o, özü də beynəlxalq münasibətlərə təsir
etmiş olur.
Beləliklə, doğmdan da məsələn iqlimin dəyişməsi və
yaxud hər hansı bir təbii ehtiyatın azalması, tükənməsi
iqtisadiyyata, insanların gündəlik həyatlarına təsir etməyə bilməz.
Bu isə öz növbəsində istər-istəməz ayrı-ayrı dövlətlər və xalqlar
arasındakı münasibətlərin xarakterində öz əksini tapmış olur.
Sosial mühit dedikdə isə insanların yaranması ilə əmələ
gələn (yaradılan) bütün amillərin məcmusu nəzərdə tutulur. Bu
amillər bütövlükdə cəmiyyətin varlığını müəyyən etmiş olur.
Bunlar iqtisadiyyat, siyasət, texnika, texnologiya.
23
ideologiya, mədəniyyət, din və digər amilləri özündə birləşdirir.
Bu kimi sosial amillər və onların beynəlxalq münasibətlərə təsiri
barədə onlarla həyati misallar gətirmək olar. Məlumdur ki,
XX-XXI əsrlərdə ayrı-ayrı dövlətlərin liderləri bir çox beynəlxalq
problemləri şəxsən görüşmədən texniki vasitələrdən istifadə
olunması yolu ilə həll edirlər. Bu kimi imkanlar min illər (bəlkə
yüz illər) bundan əvvəl mümkün deyildi.
Onu da qeyd etməliyik ki, son yüzilliklərdə beynəlxalq
münasibətlərin təkamül inkişafına təsir edən əsas amillərdən biri
də nəqliyyat və informasiya texnologiyasının inkişafı olmuşdur.
3.
Dünya siyasəti və Beynəlxalq siyasət
Bərqərar olmuş Dünya iqtisadiyyatı bazasında
dünya
siyasəti formalaşmağa başlamışdır.
Bir çox ədəbiyyatlarda
“Dünya siyasəti” anlayışı ilə
“Beynəlxalq siyasət” anlayışı eyniləşdirilir. Əlbəttə bu hər iki
anlayış arasında müəyyən yaxınlıq vardır. Lakin aydındır ki,
“Dünya siyasəti” sadəcə olaraq qlobal miqyasda
“Beynəlxalq
siyasəf’in, bütün siyasi sistemin inkişafında keyfiyyətcə tamamilə
yeni bir mərhələ hesab edilir.
“Dünya siyasəti” “Beynəlxalq siyasəf’dən həm
problemin məzmununa görə, həm də subyektlərin xarakterinə
görə fərqlənir.
Beləliklə, XX əsrin axırlarına dünya siyasətində müasir
dövrün aktual problemləri adlanan ekoloji, demoqrafik, energetik,
ərzaq və s. kimi problemlər daha fəal rol oynamağa başlamışlar.
Yeni problemlərin yaranması milli səviyyədə də ictimai
hərəkatların artmasına və beynəlxalq aləmdə yeni qeyri hökumət
təşkilatlarının çoxalmasına səbəb olmuşdur.
24
Bu qurumlar yarandığı zaman siyasi xarakterə malik
olmadığı halda, sonralar dünya siyasi proseslərinin gedişinə nüfuz
etməyə başlamışlar.
Beləliklə,
“Dünya siyasəti” “Beynəlxalq münasi-
bətlər”in təməli əsasında yaranmış və inkişaf etmişdir. Deməli
“Dünya siyasəti” “Beynəlxalq münasibətlər”lə vəhdət və
yaxud vahid kompleks təşkil edir.
Beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında dünya
siyasəti daha fəal rol oynayır. Beynəlxalq münasibətlər dünya
siyasətinin təsiri altında da daimi dəyişir. Bununla yanaşı o dünya
siyasətinin məzmununa və xarakterinə də təsir etmiş olur.
Dünya səhnəsində dövlətlərin qarşılıqlı hərəkətləri
müxtəlif sahələrdə ikitərəfli, üçtərəfli əlaqələr, çəkişmələr və
münaqişələr, əməkdaşlıq (ticarət mübadiləsindən başlamış siyasi
inteqrasiyayadək) və s. bu kimi cəhətlər
«Beynəlxalq siyasət»
anlayışında əks olunur.
“Dünya siyasəti” “Beynəlxalq siyasət”! də özündə əks
etdirir. Lakin onunla eyni deyildir. Dünya siyasəti öz
problemlərinə və subyektlərinə görə daha genişdir.
Beynəlxalq
siyasi münasibətlər bütünlükdə
Beynəlxalq
münasibətlərin tərkib hissəsi kimi daha böyük xüsusi çəkiyə
malik olub, beynəlxalq münasibətlərin quruluşunda sistem
yaradan bir element hesab edilir. Bütün bu anlayışların
məzmununa iqtisadi baxımdan yanaşdıqda qeyd etməliyik ki,
“Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər” də
“Beynəlxalq müna-
sibətlər”in tərkib hissəsi kimi dünya iqtisadiyyatı çərçivəsində
fəaliyyət göstərir.
Dünya siyasəti ilə beynəlxalq münasibətlər fərqləndiyi
kimi xarici siyasətlə beynəlxalq siyasət arasında da
fərq vardır:
hər bir dövlətin xarici siyasəti konkret olaraq xarici işlər
nazirlərinin hesab edilir.
İsveçrə alimi F.Brayar da xarici siyasəti
xarici işlər nazirlərinin fəaliyyəti ilə əlaqələndirirdi. Burada
dövlətin beynəlxalq siyasətinin
əsas prinsipləri əks
25