Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
77 
 
 
Şəkil 62. Maksimum qüvvəli cərəyanın təsiri.  
(Şərti işarələr 60-cı şəkildəkinin eynidir). 
 
 
Qüvvətli cərəyanla qalxan istiqamətdə dövrə bağ-
lanan momentdə oyanma qabiliyyəti anod mühitinə paralel 
gedir, ona görə də təqəllüs alınmır, ani momentdə təqəllüs 
alınır, çünki paralel nöqtədə katod mühitində  əzələdən 
uzaqdır. 
 
Şəkil 63. Qütbləşən elektrodlar. 
 
 
78
Mərkəzi sinir sistemi 
 
 
Mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələrini  əmələ 
gətirən sinir toxumalarının ən kiçik struktur və funksional 
vahidi sinir hüceyrəsi – neyronudur. Beyin çox sadə  və 
mürəkkəb funksiyalar yerinə yetirir.  
 
Mərkəzi sinir sistemi 2 böyük şöbəyə – baş beyin 
və onurğa beyninə ayrılır. Onurğa beyini onurğa 
kanalında, baş beyin kəllə qutusunda yerləşir. Sinir sis-
teminin təkamülü heyvanın inkişaf dərəcəsini göstərir. 
Sinir sisteminin təkamülü 4 mərhələ keçmişdir: 1) səpkin 
sinir sistemi (hidrada); 2) sapa oxşar sinir sistemi (me-
duzalarda); 3) düyün şəkilli sinir sistemi (yastı, sap, 
həlqəvarı qurdlar, buğumayaqlılar, malyuskalar və s.); 4) 
boru şəkilli sinir sistemi. Boru şəkilli sinir sistemi xordalı 
heyvanlarda təsadüf edilir. 
 
Mərkəzi sinir sistemi insan və heyvan orqanizminin 
bütün hüceyrə, toxuma və orqanlarını funksional vahid 
sistemdə birləşdirir. Mərkəzi sinir sistemi reseptorlar 
vasitəsilə orqanizmin daxilində  və xarici mühitdə baş 
verən dəyişiklikləri qəbul edir, orqanizmlə xarici mühitin 
qarşılıqlı  əlaqəsini təmin edir. Belə  əlaqə sadə reflektoru 
və mürəkkəb davranış, psixi fəaliyyətin formalaşması yolu 
ilə həyata keçirilir.  
 Belə ki, beyinə çatmış hissi oyanmalar qavranılır – 
sintez və analiz edilir. Qavranış prosesi seçici və 
məqsədyönlüdür. Belə ki, hissi sinir uclarında baş verən və 
mərkəzi sinir sisteminə çatdırılan saysız-hesabsız və 
müxtəlif siqnallara (efferent impulslar) seçici cavab verilir. 
Hər hansı siqnala qarşı beyinin cavabı onu əmələ gətirdiyi 
və hərəki sinirlərlə üzv və toxumalara göndərdiyi efferent 
impulsların – «əmrlərin» sayəsində baş verir. Deməli, 

---

 
79 
orqanizmin bütün üzv və sistemlərinin fəaliyyəti mərkəzi 
sinir sisteminin müntəzəm və dəqiq nəzarəti altındadır.  
 
Mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini öyrənmək 
üçün bir neçə üsullardan istifadə edilir: 
 
1) Ekstirpasiya üsulu  mərkəzi sinir sisteminin 
ayrı-ayrı  şöbələrinin cərrahi yolla kəsib götürülməsinə 
deyilir. Məsələn, onurğa beyninin vəzifəsini öyrənmək 
üçün onu uzunsov beyindən ayırırlar və s.; 
 2) 
Qıcıqlandırma üsulu ilə  mərkəzi sinir sis-
teminin fəaliyyətini tədqiq etmək üçün mərkəzi sinir sis-
teminin ayrı-ayrı hissələrinə elektrik və ya kimyəvi 
maddələrlə  təsir edirlər. Qıcıqlandırma zamanı  əmələ 
gələn dəyişiklikləri müşahidə edirlər; 
 
3) Elektrofiziloji tədqiqat üsulu, mərkəzi sinir siste-
mində cərəyan edən elektrik hadisələri prinsipinə əsaslanır; 
 
4) Mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini tədqiq etmək 
üçün şərti və şərtsiz refleks üsulundan istifadə edirlər; 
 
5) Elektroensofoloqrafiya, steriotaksis cihazı, 
mikroelektrod texnikası və s. istifadə üsulları. 
 
 
16 saylı iş. Refleks və refleks qövsünün təhlili 
 
 
Əsas məqsəd refleks qövsünün hər hansı şöbəsinin 
pozulması zamanı refleksin həyata keçirilə bilmədiyini is-
bat etməkdir. Refleks qövsündə  mərkəzi sinir sisteminin 
müxtəlif  şöbələri iştirak edir. Beyinin fəaliyyətini 
öyrənmək üçün onurğa beyni refleksləri və refleks 
qövsünün morfoloji quruluşu təcrübə yolu ilə analiz 
edilərək öyrənilir.  
 
Orqanizmin xarici və daxili qıcıqlara mərkəzi sinir 
sisteminin iştirakı ilə verdiyi cəld cavaba refleks deyilir. 
 
80
Refleksin mərkəzi sinir sisteminin nəzarəti altında keçdiyi 
yola refleks qövsü deyilir. Refleks qövsü iki və üç ney-
ronlu olur. Refleks qövsü aşağıdakı hissələrdən ibarətdir 
(şəkil 64):  
 
 
Şəkil 64. Refleks qövsünün sxemi: 1-reseptor;  
2-afferent sinir lifi; 3-mərkəz; 4-efferent lif;  
5-işcil üzv; 6-dönən afferentasiya. 
 
1. Reseptor (mühiti hissə);  
2. Afferent və ya hissi sinir, duyğu yolu və ya 
mərkəzəqaçan sinir afferent neyron; 
3. Mərkəzi sinir sisteminin bir hissəsi; 
4. Efferent və ya hərəki sinir. Mərkəzəqaçan sinir; 
5. Effektor və ya işçi orqan (əzələ, vəzi). 
6. Dönən afferentasiya (P.K.Anoxinə görə dönən 
əlaqələr). 
 Hər bir refleks müəyyən reseptorun qıcıqlanması 
ilə başlayır. Qıcıqlanma reseptorlarda oyanma əmələ 
gətirir; oyanmalar afferent sinir lifləri və ya afferent ney-
ronu ilə  mərkəzi sinir sisteminə  nəql olunur. Burada oy-
anmalara müvafiq əmələ  gələn sinir impulsları efferent 
sinirlər, efferent neyron vasitəsilə  işçi üzvlərinə  nəql ol-
unur. Bu zaman həmin üzvlərin fəaliyyəti dəyişir, yəni 

---

 
81 
əzələlər təqəllüs edir, vəzilər şirə ifraz edir və s.  
 Reflekslər orqanizmin halından, mərkəzi sinir sis-
teminin funksional vəziyyətindən, qıcıqlandırıcı amillərin 
ritmi və qüvvəsindən asılı olaraq dəyişir. 
 
 
Şəkil 65. 2- və 3-neyronlu reflektor qövsünün sxemi. 
 I-reseptor; II-afferent yol; III-mərkəzi sinir sistemi;  
IV-efferent yol; V-effektor (işçi üzv). A-ikineyronlu qövsün sxemi; B-
üçneyronlu qövsün sxemi. 1-reseptor; 2-afferent yol;  
3-onurğa beyin qanqlionu; 4-onurğa beyin; 5-ara neyron;  
6-efferent neyronun hüceyrə cismi. 
 
 Lazım olan vəsait:  Ştativ, mantar lövhə, qayçı, 
pinset, sancaqlar, su, kimyəvi stəkan, 0,5% sulfat tur-
şusunun zəif məhlul (0,1 – 0,5-%-li H
2
SO
4
), qurbağa. 
 
İşin gedişi:  
 1.Reseptorların refleks reaksiyasında  əhəmiyyətini 
öyrənmək üçün ştativdən asılmış spinal qurbağanın arxa 
ətraflarından birinin barmaqları 0,5%-li H
2
SO
4
 məhluluna 
salıb bükmə refleksini müşahidə edirik; sonra həmin 
ətrafın dizdən aşağı  dərisini soyub, turşuya salırıq. 
Təcrübədən görünür ki, dərisi olan ətraf qıcığa qarşı 
bükmə refleksi ilə cavab verir, dərisi soyulan pəncə reak-
siya vermir. 
 
82
 
2. Efferent sinirin refleksdə rolunu müşahidə etmək 
üçün ətraflardan birinin oturaq siniri kəsilir. Siniri kəsilmiş 
ətrafda  əzələlərin tonusu itir. Həmin  ətrafı 0,5%-li sulfat 
turşusuna saldıqda bükmə refleksi müşahidə olunmur. 
 3. 
İynəni spinal qurbağanın onurğa kanalına salıb, o 
tərəf bu tərəfə  tərpətməklə refleks qövsünün mərkəzi 
hissəsini pozurlar. Bu əməliyyatdan sonra heç bir refleks 
reaksiyası müşahidə olunmur. 
 
17 saylı  iş. Silmə, bükmə onurğa beyni reflekslərinin 
müşahidəsi 
 
 Sadə onurğa beyni refleksini müşahidə etmək üçün 
qurbağalardan istifadə edirlər. Bu məqsədlə qurbağanın üst 
çənə ilə birlikdə başını kəsib atırıq. Sonra alt çənə prepa-
ratını  ştativdəki qarmağa keçirib asırıq. Onurğa beyni 
reflekslərini heyvan şok vəziyyətindən çıxdıqdan sonra 
öyrənmək lazımdır. Spinal qurbağa üzərində adətən, 
bükmə və silmə reflekslərini öyrənirlər. 
 
 Lazım olan vəsait: ştativ, qayçı, 0,5 və 1%-li sul-
fat turşusu məhlulları, 0,5%-li novakain məhlulu, xloro-
form, filtr kağızı, mantar lövhə, sancaqlar, içində su olan 
stəkan, iki ədəd kimyəvi stəkan, çəkic. 
 
İşin gedişi:  
 
Bükmə refleksini müşahidə etmək üçün əvvəlcə 
spinal qurbağanı ştativdən asırıq. Sonra arxa ətraf barmaq-
larını pinsetin ucu ilə  sıxır, ya da sulfat turşusu məhlulu 
(0,5 və 1a 1%-li məhlul) olan stəkana daxil edirik. Bu 
qıcıqlardan hər birinin təsirinə qarşı  ətraf  əzələlərinin 
təqəllüsü bukmə refleksi müşahidə edilir (şəkil 66). 

---