Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
5 
Cədvəl 1 
Ringer məhlulunun tərkibi (maddələrin miqdarı %-lə) 
Tərkib hissələri 
İstiqanlılar üçün 
Soyuqqanlılar üçün 
NaCl 0,8 
0,6 
KCl 0,042 
0,01 
CaCl
2
 0,024 
0,01 
NAHCO
3 
0,01 0,01 
 
Cədvəl 2 
Fizioloji təcrübələrdə istifadə olunan zülalsız  
qanəvəzedici məhlullar (maddələrin miqdarı %-lə) 
Məhlulun 
tərkibi  
(%-lə) 
Xörək duzun- 
dan hazırla- 
nan məhlullar 
Ringer  
məhlulu 
Ringer-Lok 
məhlulu 
Ringer-
Triode 
məhlulu 
NaCl 0,65, 
0,95  0,8 
0,9  0,8 
KCl 
_
 
_
  
0,042 
0,042 
0,02 
CaCl
2
 
_
 
_
 0,024 
0,024 
0,02 
NAHCO
3 
_
 
_
 0,02 
0,02 
0,01 
MgCl
2 
_
 
_
 
_
 
_
 
_
 
_
 0,01 
NaH
2
PO
4 
_
 
_
 
_
 
_
 
_
 
_
 0,005 
Qlükoza 
_
 
_
 
_
 
_
 0,1 
0,01 
Oksigen 
_
 
_
 
_
 
_
 oksigenlə 
zənginləşmə
oksigenlə 
zəngin-
ləşmə 
 
 
Fizioloji təcrübələrdə istifadə olunan üsullar 
 
 
İnsan və heyvan orqanizmində embrional və 
postembrional yaş dövrlərində  cərəyan edən fizioloji və 
biokimyəvi prosesləri öyrənmək üçün müşahidə və təcrübə 
üsullarından istifadə edilir. Lakin müşahidə üsulu hər 
hansı üzvün fəaliyyəti haqqında dəqiq məlumat almağa 
kifayət etmədiyindən fizioloji göstəricilər barədə düzgün 
 
6
məlumatlar almaq üçün kəskin və xroniki təcrübənin 
aşağıda adları verilən müxtəlif üsullarından istifadə edilir: 
 Viviseksiya – Klavdi Qalen tərəfindən tədbiq 
edilib; hər hansı orqanın üzvləri cərrahi yolla açılır və mü-
şahidə edilir; təcrübənin sonunda heyvan tələf olur 
 Ekstripasiya – hər hansı üzvün və ya onun bir 
hissəsinin kəsilib bədəndən xaric edilməsidir. 
 Transplantasiya – bədənə  hər hansı üzvün və ya 
toxumanın cərrahiyə yolu ilə köçürülməsi, 
bitişdirilməsidir. Bu üsul bir neçə istiqamətdə ayto 
(özündən-özünə) – homo (eyni cinsdən cinsə) – hetro 
(müxtəlif cinslər arasında) – allo (yad cismin bədənə 
köçürülməsi) transplantasiya istiqamətində aparılır. 
 Denervasiya 
üsulu – üzvü innervasiya edən siniri 
kəsmək və üzvü sinir təsirindən azad etməkdir. 
 Liqatura üsulu – sinir və ya damarı bağlamaq yolu 
ilə üzvü sinir təsirindən və ya qan təchizindən azad 
etməkdir. 
 Fistula üsulu – həzm kanalının müxtəlif şöbələrinə 
bədən səthindən dəliklər açılır.  İlk dəfə Rus alimi Basov 
(1842), sonra isə Fransız alimi Blandula (1843) mədəyə 
fistula qoymuşlar. Bu üsulu İ.P.Pavlov təkmilləşdirmişdir. 
Fistuladan xaricə axan həzm  şirələrini alıb, miqdarını  və 
tərkibini tədqiq etmək və həzm kanalının fistula qoyulmuş 
şöbələrinə müxtəlif qıcıq vasitəsilə  təsir etmək yolu ilə 
İ.P.Pavlov elmi məlumatlar toplamış, həzm sisteminin 
fiziologiyasına dair nəzəriyyələr vermişdir. 
 Radiotelemetriya 
üsulu – müasir elektron cihazları 
vasitəsilə bioloji obyektin fizioloji fəaliyyət göstəriciləri 
qeydə alınır. 
 
Şərti refleks üsulu – İ.P.Pavlov beyin fəaliyyətinin 
bir sıra qanunauyğunluqlarını  kəşf etmiş, ali sinir 

---

 
7 
fəaliyyəti haqqında təlim yaratmışdır. 
 Elektrofizioloji 
üsul – üzvi, toxuma və hüceylərdə 
əmələ  gələn biocərəyanları qeyd etmək, ölçmək və mü-
şahidə etməklə, onların fəaliyyəti haqqında məlumat 
toplanır. Fizioloji tədqiqatlarda və klinikada elektrokar-
dioqrafiya, elektromioqrafiya, elektroensefaloqrafiya, 
elektroretinoqrafiya, ossiloqrafiya tədbiq edilir. 
 Denervasiya 
üsulu 
– üzvə gələn siniri kəsib, üzvü 
həmin sinirlə ona daxil olan sinir impulslarından məhrum 
etməkdən ibarətdir. Məsələn, mədəni innervasiya edən 
azan siniri kəsdikdə mədənin şirə ifrazı ləngiyir.  
 
Qıcıqlandırma üsulu – fizioloji tədqiqatlarda müx-
təlif təbiətli qıcıq növləri tətbiq edilir. 
 
Kimyəvi yolla – qıcıqlandırmada kimyəvi maddələr 
bir neçə yolla tətbiq edilir (inyeksiya, elektroforez, 
mikroinyeksiya, parenteral). 
 
Termiki yolla  –  qıcıqlandırma orqanizmin hər 
hansı nahiyəsini isitmək və ya soyutmaq yolu ilə  həyata 
keçirilir.  
 Elektrik 
cərəyanı yolu ilə  – elektrik qıcığın 
qüvvəsi, tezliyi, təsir müddəti istənilən qaydada tənzim 
olunur. Bunun üçün elektrostimulyator və elektrodlardan 
istifadə edilir. 
Səs və  işıq – siqnalları  qıcıqlandırmada istifadə 
edilir. 
Anastomoz üsulu – ürək-damar və  mədə-bağırsaq 
sisteminin müxtəlif  şöbələri anastomoz vasitəsilə 
birləşdirilir. Məsələn, mədə  xəstə olduqda qida borusu 
birbaşa onikibarmaq bağırsaqla birləşdirilir. Bu zaman 
udulan qida mədəyə yox, bağırsağa daxil olur.  
 
İri heyvanların  ətraflarını  cərrahi masaya 
bağlamaqla hərəkətsizləşdirirlər. Cərrahi  əməliyyatı 
 
8
düzgün aparmaq üçün fiksə etməyin rolu böyükdür. Arxası 
üstə bağladıqda ön ətraflar gövdəyə möhkəm sıxılmalı, 
arxa  ətraflar dartılmalı, boyun və döş  qəfəsi yuxarıya 
çəkilməlidir. 
 Heyvanın başını fiksə etmək üçün müxtəlif növ baş 
tutanlardan istifadə edilir (məsələn, Qalen baş tutanı). 
 
Şəkil 1. İtin viviseksiya masasına bərkidilməsi (a),  
Qalen baş tutanı (b). 
 
 
Cərrahi əməliyyatı aparmaq üçün 3 növ masa möv-
cuddur: 1) kiçik heyvanlar (siçan, siçovul, dəniz donuzu) 
üçün kitazato masası; 2) orta ölçülü heyvanlar (dovşan, 
pişik) üçün taxtadan hazırlanmış masa; kimoqrafın 
müxtəlif hündürlüyünə çatması üçün qaldırıcı masa; 3) 
böyük heyvanlarda (it) taxtadan və ya metaldan hazırlanır.  
 
Perfuziya üsulu – hər hansı üzvün ümumi qan döv-
ranı ilə  əlaqəsini kəsib, onun damarlarından qan əvəzinə 
tərkibi məlum olan məhlullar axıdıb, üzvün damarlarından 
keçən məhlulu (perfuzatı) toplayıb analiz etməkdən 
ibarətdir.  

---