Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
17 
 
Şəkil 14. Qıcıq qeydedici: 
a-xarici görünüşü; b-sxem; c-qıcığın qeydi. 
Mexaniki cihazlar – kimoqraf, mioqraf, kordioqraf 
təcrübə məşğələlərində geniş istifadə edilir. 
 Kimoqrafın üzərində yazı almaq üçün onun 
silindrinin üzəri hislənmiş kağızla örtülür və qeydedici lingin 
lələk qələmi ona toxundurulur. 
 
Şəkil 15. Kimoqraf: 
1-silindr; 2-saat mexanizmi; 3-ox; 4-flüqer; 5-açar. 
 
 Mioqraf 
vasitəsilə izolə (təcrid) edilmiş  əzələ 
təqəllüsləri qeydə alınır. 
 
18
 
Şəkil 16. Mioqraflar: 
I-düz mioqraf sinir əzələ preparatının əzələ təqəllüsünü qeyd edir; II-
künclü mioqraf bütöv qurbağının əzələ təqəllüsünü qeyd edir. 
 
Təcrid edilmiş əzələnin bir ucunu ştativdəki sıxıcıya, 
digər ucunu qarmağa bənd etdikdə  təqəllüs zamanı ling 
hərəkətə gəlir və kimoqrafın üzərində qeydə alınır. 
 
Kardioqraf cihazı vasitəsilə ürək təqəllüsləri qeydə 
alınır. Təcrübə zamanı serfinlə ürəyin zirvəsini tutub 
qaldırdıqda, ürək döyüntülərinə müvafiq olaraq, lingin ucu 
yuxarı  və  aşağı  hərəkət edir və kimoqraf üzərində qeyd 
olunur. 
 
Şəkil 17. Kardioqraf: 1-qeydedici ling; 2-serfin; 3-ştativ. 

---

 
19 
 
 
Pelotlu kardioqraf insanda ürək döyüntülərinin 
yazısını almaq üçün istifadə olunur.  
 
Şəkil 18. Pelotlu kardioqraf. 
Bu cihaz qayışlar vasitəsilə insanın döş qəfəsinə elə 
yerləşdirilir ki, onun pelotu sol tərəfdə qabırğaarası sahədə 
ürəyin zirvə vurğusu hiss edilən nöqtəyə düşsün. 
Pnevmoqraf döş  qəfəsində  tənəffüs hərəkətlərini 
qeyd etmək üçün istifadə edilir. 
 
Şəkil 19. Pnevmoqraf: 1-rezin kamera; 2-marey kapsulası; 3-vaxt 
qeyd edicisi; 4-sıxıcı; K-kimoqraf. 
 
 
20
 
 
Şəkil 20. Qan təzyiqi qeyd etmək üçün manometr. 
 
 
İnsanda nəbzi qeyd etmək üçün istifadə edilən cihaz 
sfiqmoqraf adlanır. 
 
Şəkil 21. Sfiqmoqraf: p-pelott; F
1
,F
2
-ling; a-hislənmiş kağız;  
s-ling; f-prujin; k-çarx; h-ling. 
 
 
Sfiqmomanometr insanda qan təzyiqini ölçmək 
üçün istifadə edilir. 
 

---

 
21 
 
 
Şəkil 22. Sfiqmomanometr: 1-manometr; 2-boş manjet; 3-vintli 
klapan; 4-rezin balon; 5-rezin borular. 
 
 
Poliqraf metal qutudan, onun üzərini örtən rezin 
pərdədən, pərdəyə yapışdırılmış qeydedici lingdən və qu-
tunun deşik divarına lehimlənmiş borudan ibarətdir. 
 
 
Şəkil 23.Poliqraf:  
1-Marey kapsulu; 2-qeydedici ling; 3-metal boru. 
 
 
 
22
I FƏSİL 
 
SİNİR-ƏZƏLƏ FİZİOLOGİYASI 
 
 
Sinir, əzələ və vəzi toxumalarının oyanan toxumalar 
adlanmasına səbəb, onların qıcıq təsirindən oyanmasıdır. 
Sinirlər vasitəsilə sinir impulsları əzələyə nəql olunduqda 
o, təqəllüs, vəzi toxuması isə şirə ifraz edir. Əzələ, vəzi və 
sinir toxumalarında gedən maddələr mübadiləsinin 
vəziyyətindən asılı olaraq oyanma qabiliyyətinin intensiv-
liyi dəyişə bilər. Hüceyrə qlafının və ya membranının bəzi 
ionları, xüsusən kalium və natrium ionlarını toxumanın 
sakit və ya fəaliyyət halında seçici keçirmək 
xüsusiyyətindən asılı olaraq toxumanın keçiriciliyi və oy-
anıqlığının səviyyəsi dəyişə bilər. Belə ki, əzələ 
hüceyrəsində oyanıqlıq və keçiricilik sinirlərə nisbətən 
zəif, vəzi hüceyrəsinə nisbətən yüksəkdir. 
 
Əzələnin quruluş  və funksional vahidi əzələ hü-
ceyrəsi və ya lifidir. Əzələ lifi bir neçə millimetrdən bir 
neçə santimetrə  qədər, qalınlığı isə 100 mikrona qədər 
olur. Hər bir lif xaricdən mikroskopik örtük sarkolemma-
dan, hüceyrədaxili mühit sitoplazmadan və bu mühitdə 
olan nüvələrdən (saya əzələdə bir nüvə olur) ibarətdir. Si-
toplazma isə iki tərkib hissədən ibarətdir. 1-ci səthə yaxın 
sarkoplazmadan və dərində olan kinoplazmadan ibarətdir. 
Sitoplazmanın təqəllüs etmək qabiliyyəti yoxdur. Kino-
plazma isə sitoplazmanın təqəllüs qabiliyyətinə malik 
tərkib hissəsi, yəni  əzələ liflərinin təqəllüs aparatıdır. Bu 
aparat isə protofibril və ya miofilament adlanan tellərdən 
ibarətdir. 
 
Diametri 1 mikrona bərabər olan hər miofibrildə 
2500-ə  qədər protofibril olur. Protofibrillər kimyəvi 

---

 
23 
təbiətinə görə iki cür olurlar. 1-ci diametri 100 anqstrem 
(A) olan miozin teli, 2-ci diametri miozin telindən 2 dəfə 
az olan aktin telindən ibarət olur. Lakin aktin teli miozinə 
nisbətən uzun olur. Əzələ  təqəllüs edəndə aktin teli iki 
miozin telinin ucları arasındakı sahəyə sürüşür, boşalanda 
isə əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. 
 Mikroskop 
altında miozin telinin iştirakı olmayan, 
yalnız aktin teli olan orta sahələr işığı bir qat sındırdığın-
dan işıqlı görünür və bunlara izotrop disklər deyilir. Lakin 
miozin və aktinin birgə  iştirak etdiyi sahələr işığı ikiqat 
sındırdığı üçün və mikroskop altında tünd göründüyü üçün 
həmin sahələrə anizotrop disklər deyilir. 
 
Əzələnin qısalmasının, yəni yığılmasının fiziki 
mexanizminin  əsasını aktin tellərinin miozin tellərinin 
arasında sürüşməsi təşkil edir.  
 Sinir-əzələ sistemi fiziologiyası  bəhsində  əsasən 
skelet  əzələləri və onları innervasiya edən hərəki sinir 
lifləri öyrənilir: 
 
İnsan bədəninin təxminən 40%-ni əzələ toxuması 
təşkil edir: 1) eninə zolaqlı skelet əzələsi; 2) eninə zolaqlı 
ürək əzələsi: 3) saya əzələlər. 
 
Əzələlər vəzifə  və quruluşuna görə bir-birindən 
fərqlənsələr də, onların ümumi oxşar cəhətləri var. Oxşar 
cəhət – əzələlərin oyanması, oyanan əzələlərin yığıl-
masıdır. Eninə zolaqlı  əzələlər saya əzələyə nisbətən çox 
həssas olub, qüvvəli yığılma qabiliyyətinə malikdir. Skelet 
əzələlərinin oyanıqlığı  və keçiriciliyi ürək  əzələsinin, 
xüsusilə saya əzələlərin eyni qabiliyyətindən yüksəkdir. 
Deməli, skelet əzələsini təqəllüs etdirən minimum qıcıq 
qüvvəsi saya və ürək əzələsini təqəllüs etdirə bilmir. Ürək 
və saya əzələlərin avtomatiya qabiliyyəti isə skelet 
əzələsinə nisbətən yüksəkdir. Skelet əzələsi tetanik, ürək 
 
24
əzələsi tək təqəllüs edir. Bu əzələlərin fəaliyyəti sinir 
mərkəzləri, xüsusən beyin qabığının başçılığı altında ni-
zama salınır. 
 Normal 
həyat şəraitində əzələlərin fəaliyyəti reflek-
toru yolu ilə nizama salınır.  İstər daxili, istərsə  də xarici 
mühitdə baş verən dəyişikliklər reseptorları  qıcıqlandırır; 
əmələ  gələn oyanma afferent sinir vasitəsilə sinir 
mərkəzinə verilir. Efferent sinirlərlə  gələn impulsların 
təsiri altında əzələlər yığılır və fəaliyyət göstərir. İmpulsun 
sinapsdan keçməsi sinir lifi ucundan ifraz olunan kimyəvi 
maddələr mediatorlar vasitəsilə olur. Bu zaman hüceyrə 
membranının ion keçiriciliyi dəyişir. Qütbləşmənin 
dəyişməsi baş verir, nəticədə  fəaliyyət potensialı yaranır, 
əzələ lifi oyanır və təqəllüs üçün şərait yaranır. 
 
Əzələnin təqəllüsünə səbəb olan kimyəvi mexanizm 
aşağıdakı kimi olur. Sarkoplazmatik retikulumdan çıxmış 
olan kalsium ionlarının təsirilə ATF-aza fermenti fəallaşıb 
LTF-i-adenozin trifosforu Adenozin difosfora (ADF) və 
fosfor turşularına parçalayır. Bu zaman ayrılan enerji 
əzələnin təqəllüsünə səbəb olur. Kalsium retikuluma qay-
ıtdıqdan sonra isə əzələ boşalır.  
 ATF-in 
fasiləsiz resinter yolu ilə  bərpası  əzələ 
lifindəki kreatin fosfatın kreatinə  və fosfor turşusuna 
parçalanması yolu ilə alınan enerji hesabına, kreatin fos-
fatın özündən ayrılan fosfat qrupu ADF-lə birləşib ATF-i 
bərpa etməsi yolu ilə olur.  
 Ayrılmış kreatinin qalan hissəsi heksoza-mono-
fosfatdan ayrılan fosfor qrupu ilə birləşərək kreatin-
fosfatini qismən bərpa edir. 
 
ATF-in resintezi üçün digər enerji mənbəyi möv-
cuddur. Bu əlavə enerji mənbəyi anaerob (oksigensiz) və 
aerob (oksigenin iştirakı ilə) qlikoliz prosesləridir. 

---