Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
31 
Şəkil 27. Təqəllüs effektinin qıcıq qüvvəsindən asılı olduğunu 
öyrənmək üçün qurğu (I),  əzələ  təqəllüsünün yazısı  (II):  a-qıcıq 
qapısı; «o»-qapıaltı  qıcıq və ya aşağı  qıcıq qapısı, II-yuxarı  qıcıq 
qapısı  və ya qapıüstü qıcıq; q-maksimum qıcıq qüvvəsi; II d-op-
timum (ən yaxşı) qıcıq qüvvəsi; II e–pessimum (ən pis) qıcıq 
qüvvəsi; II j –submaksimal qıcıq. 
 
Qıcıq qapısını  təyin etmək üçün preparatın sinirini 
elektrodlar üzərinə qoyub, stimulyatorda cərəyanın 
qüvvəsini dəyişdirən dəstəyi başlanğıc («O») vəziyyətə 
gətirir, tədricən döndərməklə  cərəyanın qüvvəsi elə 
səviyyəyə qədər artırılır ki, əzələ həmin qüvvənin təsiri ilə 
zəif təqəllüs edir. Minimum hündürlükdə  təqəllüsə  səbəb 
olan  ən zəif qıcıq qüvvəsi həmin  əzələ üçün qıcıq qapısı 
hesab olunur. Qıcıq, hansıki qüvvəsi qıcıq qapısından 
aşağı olub, xarici effektə səbəb olmur, belə qıcığa qapıaltı 
və ya aşağı  qıcıq qapısı deyilir. Qıcıq qüvvəsi qıcıq 
həddindən yüksək olan qıcıqlara submaksimal qıcıq 
deyilir. Ən çox effektə səbəb olan ən zəif qıcıq qüvvəsinə 
maksimal qıcıq deyilir. Qüvvəsinə görə maksimumdan 
zəif olan qıcıqları submaksimal adlandırırlar. Qüvvəsi 
maksimumdan yüksək olan qıcıqlara supermaksimal 
qıcıqlar deyilir. Ən yaxşı oyanmaya səbəb olan supermak-
simal qıcığa optimal qıcıq deyilir. Ən zəif (pis) oyanma 
əmələ gətirən qıcığa pessimal qıcıq deyilir. 
 4. 
Əzələnin vasitəli və vasitəsiz qıcıqlandırılması. 
Əzələni təqəllüs etdirmək üçün bilavasitə onun özünə  və 
ya onu tənzimləyən sinirə qıcıq verilir. 
 
Qıcıq  əzələnin özünə verilirsə, buna vasitəsiz, onu 
innervasiya edən sinirə verilirsə vasitəli qıcıqlandırma 
deyilir. 
Vasitəli qıcınlandırmada oyanma əvvəlcə mionevral 
sinapsa çatır, sonra əzələyə yayılaraq onun təqəllüs 
etməsinə  səbəb olur. Oyanmanı keçirməkdə sinapsın 
 
32
əhəmiyyətini isbat etmək üçün sinirin əzələyə daxil olduğu 
nahiyəyə 1%-li kurare məhlulu sürtmək lazımdır. Kurare 
məhlulu sinapsın keçiriciliyini pozduğundan vasitəli 
qıcıqlanma zamanı əzələ təqəllüs etmir. 
 
 
 
Şəkil 28. Vasitəli qıcıq qapısını təyin etmək üçün qurğu. 
 
 
 
 
Şəkil 29. Vasitəsiz qıcıq qapısını təyin etmək üçün qurğu. 
 

---

 
33 
 
Əzələyə vasitəsiz qıcığın təsirini müşahidə etmək 
üçün, qurbağanın dərisini əzələdən ayırıb ştativdən asır və 
elektrodların ucunu bilavasitə  əzələnin üzərinə qoyaraq 
tək-tək qıcıq veririk. 
 
5 saylı iş. Mioqraf üçün sinir-əzələ preparatının 
hazırlanması və əzələ təqəllüslərinin 
mioqramması 
 
 
Əzələ toxuması, başqa toxumalardan fərqli olaraq 
yığılma qabiliyyətinə malikdir. Qıcıq təsiri altında 
əzələnin yığılmasına  əzələ  təqəllüsü deyilir. Əzələ 
təqəllüsü izotonik və izometrik şəkildə təzahür edilir. Əzə-
lə  təqəllüs edərkən onun gərilməsi dəyişməyib, uzunluğu 
dəyişərsə, yəni yalnız lifləri yığılarsa, belə  təqəllüsə 
izotonik təqəllüs deyilir. 
 
Əzələnin hər iki ucu möhkəm fiksə olunduğu 
zaman qıcıq təsiri altında əzələnin gərginliyi dəyişir; lakin 
əzələ lifləri yığılmır, yəni uzunluğu dəyişmirsə belə 
təqəllüsə izometrik təqəllüs deyilir. 
 Orqanizmdə  təbii qıcıqlandırıcıların təsiri altında 
xalis nə izotermik, nə  də izotonik təqəllüslər olmur. 
Əzələnin hərəkətlərini yazan cihaza mioqraf deyilir. 
Əzələni vasitəli və ya vasitəsiz tək qıcıq ilə 
qıcıqlandırdıqda, qıcıq təsiri altında əzələ yığılır və yığılan 
əzələ boşalır. Belə  təqəllüsə  tək  əzələ  təqəllüsü deyilir. 
Təqəllüsün yazısını kimoqraf üzərində qeydə alırlar ki, bu 
yazıya mioqram deyilir. Mioqramda latent dövr (qıcığın 
verildiyi andan təqəllüsün başlandığı ana qədər keçən 
dövr), yığılma və boşalma dövrləri ayırd edilir. 
 
34
 
 
Şəkil 30. Əzələnin tək təqəllüsünün yazısı: 1-qıcığın verildiyi an;  
2-latent dövr; 3-yığılma dövrü; 4-boşalma dövrü.  
Deməli, tək təqəllüs 3 dövrə ayrılır: 1) latent dövrü; 
2) enerjinin qalxan və ya əzələnin yığılan dövrü; 3) 
enerjinin enən və ya əzələnin boşalma dövrü. 
 
Əzələyə  qıcıq göndərilən an ilə  yığılması arasında 
keçən qısa dövrə latent dövrü (0,01 san.) deyilir. Enerjinin 
qalxan dövründə  əzələ  yığılır (0,05 san.) və özünün 
maksimumuna çatır; sonra əzələ yavaş-yavaş boşalır və 
enerjinin enən dövrü adlanır. 
 Orqanizmdə yalnız ürək  əzələsi tək təqəllüs edir. 
Skelet əzələləri daha mürəkkəb tetanik təqəllüslər edir.  
 
Əgər  əzələyə saniyədə 70 – 100 qıcıq verilərsə, 
tetanik təqəllüs (hamar tetanik) müşahidə olunur. Tetanik 
təqəllüs  əzələnin yığılıb, qıcıq kəsilənə  qədər yığılmış 
vəziyyətdə qalmasıdır. Tetanik təqəllüsün hündürlüyü tək 
təqəllüsün hündürlüyündən yüksək olur. Qıcığın sayı 
saniyədə 20 – 30-dan çox deyilsə, hər sonrakı  qıcıq 
əzələnin boşalmağa başladığı dövrə düşdüyündən, alınan 
tetanik təqəllüs dişli olacaqdır. 
 Lazım olan material və avadanlıqlar: stimulyator, 
elektrodlar, kimoqraf, mioqraf, mantar lövhə, qayçı, 
pinset, sancaq, fizioloji məhlul (0,6%), tənzif, pambıq, 
qurbağa, Ringer məhlulu, pipet, universal ştativ. 
 
İşin gedişi.  

---

 
35 
1. Skelet əzələsinin tək təqəllüsünün yazılması. 
Əvvəlcə bildiyimiz qayda üzrə qurbağanın arxa 
ətraflarından reoskopik pəncə hazırlanır və bundan 
mioqraf üçün sinir-əzələ preparatı düzəldirlər. Həmin 
preparat onurğanın kiçik bir hissəsindən, oturaq sinirindən, 
bud sümüyünün aşağı üçdə bir hissəsindən və  nəli 
əzələdən ibarət olur (şəkil 31). 
 
Şəkil 31. Mioqraf üçün hazırlanan sinir-əzələ preparatının sxemi: 
1-nəli əzələ; 2-oturaq siniri;  3-onurğa sütunundan bir parça;  
 4-bud sümüyündən bir parça. 
 
31 saylı  şəkildə verildiyi qaydada mioqraf üçün 
sinir-əzələ preparatını hazırlayırlar.  Əzələnin tək təqəl-
lüsünün yazısını almaq üçün preparatın bud sümüyü olan 
hissəsi mioqrafın sıxıcısında tutulur, aşil vətəri isə 
qeydedici lingdən asılmış qarmağa keçirilir. Lingin ucu 
kimoqrafın silindri üzərindəki kağıza toxundurulur. Sonra 
orutaq siniri elektrodlar üzərinə qoyulur və ona tək-tək 
qıcıqlar verilir. Əzələ  təqəllüs etdikcə, lingi hərəkətə 
gətirir və bu hərəkət kimoqrafın silindri üzərində qeydə 
alınır. Alınan yazı tək təqəllüsün mioqramı adlanır, latent 
(0,01san.), yığılma (0,05 san.) və boşalma (0,04 – 0,05 
san.) dövrlərinə, həmçinin təqəllüsün müddətinə (0,1 – 
0,11 san.) və hündürlüyünə diqqət yetirmək lazımdır. 
 
36
Dövrəni saniyədə 30 – 40 dəfə bağlayıb açdıqda  əzələyə 
ritmiki tetanik qıcıqlar göndərilir; bunların təsiri altında 
əzələ müəyyən vaxt yığılmış  vəziyyətdə qalır. 
Qıcıqlanmanı dayandırdıqda yığılan  əzələ boşalmağa 
başlayır.  Əzələyə  hər dəfə tam boşalmamış  vəziyyətdə, 
yəni qıcıq enən dövrə düşərsə, əzələ tamamilə boşalmamış 
yenidən təqəllüs edir. Alınan hər bir təqəllüs özündən 
qabaqkından hündür olur ki, buna superpazisiya və ya 
yekunlaşmış təqəllüs deyilir.  
 
Şəkil 32. Əzələ təqəllüsünün mioqramı:  
1-tək təqəllüs; 2-dişli tetanus; 3-hamar tetanus; 
 4-optimum superpazisiya və ya yekunlaşmış. 
 
 
Tək təqəllüs aldıqdan sonra, tədricən stimulyatorun 
qıcıq sıxlığını  tənzim edən dəstəyi döndərməklə  qıcığın 
sayı artırılır. Bu zaman dişli, sonra isə hamar tetanik 
təqəllüsün mioqramı qeyd olunur. 
 

---