İlhanı Əliyev
ları, qocaları doğrayırdılar... Yaxınlarda çi-
çəklənən kəndlər xarabazara çevrilmişdi”
(Azərbaycan Respublikası, SPİH MDA, f.
227, siy. 2, iş 58, v. 15.).
1918-ci ii mayın sonunda Naxçıvan və
Şərur - Dərəiəyəz qəzalarının əhalisi Kərim xan
İrəvanlının başçılığı ilə Mehmet Vahib paşanın
yanına xüsusi nümayəndə heyəti göndərərək,
Andranikin quldur dəstələrini dağıtmağı və Nax-
çıvan diyarına qoşun yeritməyi xahiş etdi. 1918-
ci il iyunun əvvəlində 9 və 11-ci türk qoşunları
diviziyaları
Uluxanlıdan
Naxçıvana
hərəkət
etdilər. 1918-ci il iyunun 4-də türk qoşunları
Naxçıvana daxil oldu (Qarabekir paşa Kazim
Birinci Kafkaz Kolorolnonun, 1919, s. 11 -
12.)
Azərbaycanın görkəmli tarixçi alimi, AMEA-
nın müxbir üzvi Y.Mahmudov arxiv sənədləri
əsasında dəqiqləşdirmişdir ki, indiki Ermənstan
Respublikasının ərazisində 1918-1920-ci illər
ərzində İrəvan Quberniyasında (indiki Yere»
van) 211 müsəlman kəndləri yandırılmış və
22 min nəfər öldürülmüşdür. Erməni dilində
nəşr olunan «Aşxadavor» («Zəhmətkeş») qəze-
tinin 2 noyabr 1919-cu il 231-ci sayında gös-
tərilirdi ki, «ancaq İrəvan şəhəri və onun
ətrafındakı 88 kənddə 1920 ev yandırılmış və
131 970 nəfər türk öldürülmüşdür». Həmin
76
Qafqazda imperiyalar və ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi
illər ərzində Zəngəzur mahalında (indiki Sisiyan
və Qafan) 112 kənd dağıdılmış, 10 min nəfər
məhv edilmiş və 50 min nəfər qovulmuş; Göycə
mahalında (indiki Çambarak və Vardanes) 22
kənd dağıdılmış və 22 min nəfər öldürülmüş;
Dərələyəz mahalında (indiki Exnadzor və Vayk)
7695 ev yandırılmış və 57530 nəfər öldürülmüş-
dür. AMEA İnsan Hüquqları İnstitutunun araş-
dırıcı qrupu tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir ki,
təkcə 1918-ci ildə erməni silahlı dəstələri tərə-
findən 400 min azəri türkü, 120 min gürcü, 22
min ləzgi, 15 min kürd və 3 minə qədər yəhudi
öldürülmüşdür.
Əlbəttə, ermənilər tərəfindən tonqallarda
yandırılan körpə uşaqları, qarınları xəncərlə yır-
tılmış hamilə qadınları, üzlərinə bıçaq, xəncər və
süngü ilə xaç şəkli çəkilmiş qızları, ayaqları nal-
lanmış gəncləri, kürəklərinə qaynar samovar
bağlanmış oğlanları, başlarına mismar çalınmış
cavanları, qulaqları, bədənlərinin müxtəlif orqan-
ları kəsilmiş kişiləri, yem üçün quduz itlərə atılan
məsum körpələri, kəsilmiş saçlarından çatı toxu-
nan qadınları, kürəklərinə qızdırılmış dəmirlə
möhür vurulmuş günahsız insanları, ağlasığmaz
işgəncələrdən sonra çılpaq-çılpaq ağaca asılmış
qocaları, deyiləsi və yazılası işgəncələri unut-
maqmı olar? Quldur daşnaq birləşmələrinin
viran etdiyi yüzlərlə Azərbaycan kəndlərini yad-
77
İ Utam Əliyev
dan çıxarmaqmı olar? Andranik, Qay, Yapo,
Keri, Sancan, Aşot, Saqo, Murad, Soqrad,
Baqrat, Aram, Beda, Konyan, Njde, Dro,
Lalayan, Purimyan, Sarkisyan, Hamazasp,
Şaumyan kimi daşnak qaniçənlər silahsız
rnüsəlmanlara tutduqları divanlar birmi, ikimi,
üçmü?.. 1932-ci ildə Z.Korkodyanın İrəvanda
çap olunmuş «Sovet Ermənistanının əhalisi.
1831-1931»
kitabında göstərilmişdir ki, əgər
EErmənistanda 1918-ci ildə 575 min azəri türkü
var idisə, artıq 1920-ci ildə onların sayı 10 minə
düşmüşdü. Qalanları isə ya qırılmış, ya da
deportasiya olunmuşdur.
25 sentyabr 1918-ci ildə “Azərbaycan” qə-
zeti yazırdı: “Türkiyənin Avropa müharibəsin-
də iştirakmda daşnaklar özlərinin böyük ar-
zularım ən yaxın vaxtlarda həyata keçirmək
imkanı gördülər. Lakin “böyük Ermənistan”
xülyası etnik cəhətdən təmiz ərazinin yara-
dılmasını tələb edirdi. Və əvvəlcə Qars və
Qars vilayətinin müsəlman əhalisinin siste-
matik surətdə döyülməsi başlayır”.
Diqqətinizi belə bir fakta cəlb etmək istəyirik
ki, rəsmi tarixdə göstərildiyi kimi, Qars vilayətin-
də türk qoşunları deyil, məhz erməni qoşunları
cinayət və dəhşətlər törətmişdi. “Azərbaycan”
qəzeti 13 noyabr 1918-ci ildə yazırdı: “İrəvan
quberniyasının hər yerində müsəlmanların
_ _ _ ---------------------------------------------------------------------------------------------------
7 8
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Qafqazda imperiyalar və enm nilarin Azarbaycan ərazilərinə köçürülməsi
həyatı tükdən asılı idi; bu vaxt erməni ştabı-
nın əmrilə 200-dən çox müsəlman kəndi
qılıncdan keçirilmiş, yandırılmış və 200 mirıə
yaxın müsəlman kəndlisi evsiz-eşiksiz qal-
mışdı; bütün bunlara aclıq və xəstəlik də
əlavə edilmişdi”.
Qars vilayətində erməni qoşunları dinc əha-
liyə qarşı qəddarlığının həddi olmayan vuruşa
başladılar. Bu, həmin erməni hərbi hissələri idi
ki, “Brest-Litovsk” sülh müqaviləsinə görə Ru-
siya Respublikası bunları tərxis edib buraxma-
lıydı. Ermənilər özləri Qarsın dinc əhalisinə qarşı
daşnak başkəsənfərinin göstərdikləri vəhşilikləri
qismən də olsa təsdiq edirdilər. 30 iyun 1930-cu
ildə ermənicə “Kommunist” qəzetində dərc edii-
miş “Müstəqil Ermənistan” məqaləsində qeyd
edilirdi: “On illərlə ya ölüm, ya azadlıq”,- de-
yə bağıran daşnak qatillər, avantüristlər və
satqınlar, quldur mauzerçilər... inqilabi Ba-
kını hədələyirlər”. Qars vilayəti azad edildik-
dən sonra türk ali baş komandanlığı Qafqaz
cəbhəsindəki qüvvələri yenidən təşkil edib, 4 və
1-ci ordu korpuslarını Yaqub Şövqi paşanın ko-
mandanlığı altında Qars qoşunları qrupunda bir-
ləşdirdi. Qars qoşunları qrupunun qarşısına keç-
miş İrəvan quberniyasının bütün bölgələrini tut-
maq və burada yaşayan müsəlman əhalini mü-
Dostları ilə paylaş: |
