Ə liyev İlham Yaylaqalı oğlu 1968-ci il aprel ayının

İlhuın Əliyev
olunur.  Ümid  edirəm  ki,  faktlarla  zəngin  “Qaf- 
qazda  imperiyalar  və  ermənilərin  Azərbaycan 
ərazilərinə  köçürülməsi”  kitabı  geniş  oxucu  küt- 
ləsinin  marağına  səbəb  olacaq,  gənc  tarixçi- 
lərin,  Azərbaycan  tarixini  öyrənənlərin  sevimli 
kitabına çevriləcək.
Firidun  Cümşüdlü, 
tarix eimiər namizədi
AZƏRBA YCANIN QƏDİM VƏ ÇAĞDAŞ  TARİXİ: 
ELMİ-PUBLİSİS TİK BAXIŞ
Qafqazda i/ııperiyalar və ernıənilərin Azarbaycan srazilarinə köçürülməsi
Azərbaycan  tarixinin  qaranlıq  məqamlarına 
aydınlıq  gətirmək  üçün  ölkəmizdə  tarixçi-alimlər 
tərəfindən  yüzlərlə  elmi  məqalələr  və  kitablar 
nəşr olunub.  Ancaq  etiraf etmək  lazımdır ki,  ya- 
zılan  əsərlər hələ  də  yetərli  səviyyədə  deyil,  yə- 
ni  tariximizə  tam  işıq  salmır.  Azərbaycan  xalqı- 
na  tarixdən  üzü  bəri  düşmənçilik  mövqeyində 
olan  ermənilərin  vəhşilikləri  haqqında  isə,  yüz- 
lərlə  əsərlər  yazılıb  və  yazılacaq.  Çünki  ermə- 
nilər  təkcə  XX  əsrdə  2  milyon  azərbaycanlını 
terror,  deportasiya  və  soyqırımı  vasitəsilə  məhv 
ediblər.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  ermənilərin  azər-

---

İ llıam  Əliyev
baycanlılara  qarşı  törətdiyi  vəhşiliklər  demokra- 
tik  düşüncəli  dünya  xalqları  tərəfindən  insanlığa 
və  bəşəriyyətə  qarşı  yönələn  soyqırım  aktı  kimi 
dəyərləndirilmişdir.
Qədim tarixə  malik  və şimaldan  -  Baş Qaf- 
qaz  dağları,  Dərbənd,  qərbdən  -  Göyçə  gölü 
hövzəsi  də  daxil  olmaqla  Alagöz  dağ  silsiləsi  və 
Şərqi  Anadolu,  şərqdən  -  Xəzər  dənizi,  cənub- 
dan  isə  Urmiyyə gölü  və  Sultaniyyə-Zəncan-Hə- 
mədan  hüdudları  ilə  əhatə  olunan  Azərbaycan 
dünya  sivilizasiyasına  özünəməxsus  adət-ənə- 
nəsini,  mədəniyyətini,  dövlətçilik  prinsiplərini 
təqdim  edə  bilib.  Bu  ərazilərdə  300-400  min  il 
əvvəl  ilk  insanın  Azıx  mağarasında  tapılması 
Azərbaycanın  qədim  insan  məskəninə  malik 
olan  dövlət  olduğunu  göstərir.  Bu  ərazilərdə  ən 
qədim  dövlətlər  -   Manna,  İskit  şahlığı,  Atropo- 
tena,  Qafqaz  Albaniyası,  Salarilər,  Rəvvadilər, 
Səfəvilər,  Şirvanşahlar  və  bu  kimi  digər  bütün 
dünyaya  hökm  etməyə  qadir  dövlətlərin  olması 
bugünkü  Azərbaycanın  qədim  dövlətçilik  ənə- 
nələrinə  malik  dövlət  olduğunu  təsdiqləyir.  Ta- 
rixdə  Azərbaycanın  tələffüzü  müxtəlif  forma- 
larda  qeyd  olunmuşdur.  Təsdiq  olunmuş  mə- 
lumatlarda  Azərbaycanın  adı  Andirpatian,  Atro- 
patena,  Odlar  Yurdu,  Adirbican  və  Azirbican 
şəklində  çəkilmişdir.  Azərbaycan  ərazisində 
aparılan  arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  ilk  sakin- 
———----------------------  12  ------------------------------
Qafqazda imperiyalar və ermanitorin Azərbaycan arazilərinə köçiirültnəsi
lərin  məskunlaşmasına  aid  zəngin  maddi  mədə- 
niyyət nümunələri  aşkar olunmuş və bunun  nəti- 
cəsində  ölkəmizin  ərazisinin  ilk  insanın  forma- 
laşdığı  məskənlər  siyahısına  daxil  olunmasına 
zəmin  yaratmışdır.  Azıx,  Kiş,  Tağlar,  Damcılı, 
Daşsalahlı,  Qazma  mağaralarında  aşkar olunan 
arxeoloji  tapıntılar  Azərbaycanın  ibtidai  insanla- 
rın  formalaşdıqları  əraziyə  daxil  olduğunu  sübut 
edir.
Azərbaycan  xalqı  təqribən  5  min  illik  döv- 
lətçilik tarixinə  malikdir.  İlk  dövlət qurumları  hələ 
eramızdan  əvvəl  IV  minilliyin  sonu  -  lil  minilliyin 
əvvəllərindən  başlayaraq  Urmiya  gölü  höv- 
zəsində  yaranmışdı.  Burada  meydana  gəlmiş 
ən  qədim  Azərbaycan  dövlətləri  bütün  regionun

---

illıa m  Əliyev
hərbi-siyasi  tarixində  mühüm  ro!  oynayırdılar. 
Həmin  dövrdə  Azərbaycanda  Dəclə  və  Fərat 
vadilərində  yerləşən  və  dünya  tarixində  dərin  iz 
qoymuş  qədim  Şumer,  Akkard  və  Aşşur  (As- 
suriya)  dövlətləri,  habelə,  Kiçik  Asiyadakı  Het 
dövləti  arasında  sıx  qarşılıqlı  əlaqələr  formalaş- 
mışdır.
AZƏRBA YCAN ƏRAZİLƏRİNDƏ DÖ VLƏTLƏR 
Ən  qədirn tarix
Aratta
Lulub'ı
Kuti
Turukki
İskit Şakjahlığı
Qədim tarix
Marına 
Midiya 
Atropatena 
Qafqaz Albaniyası
Ortcı əsrlər 
Sirvanşahlar dövləti 
Sacilər dövləti 
Salarilər dövləti 
Şəddadihr dövləti 
Rəvvadilər dövləti
Qafqazda imperiyatar və enm nildrin Azsrbaycan drazUərind köçürülmjsı
Bövük Səlcuq  Imperiyası
Atabəylər dövləti
Elxanilər dövləti
Cəlayırlar dövləti
Qaraqoyunlular
Asaovunlıılar
Səfəvilər
Əfsarlar
Oacarlar
Azərbavcan xanlıqları
Müasir tarix
Azərbaycan Demokratik 
Respublikası 
Azərbavcan SSR 
Azərbaycan Respublikası

---

İllıam  Əliyev
ARATTA DÖVLƏTİ
■
  .J .: :-  Xn:.b.
&&rT'~
 
igr^V- 
'•"'''
\   ' 3  
■'
*\ .  */--* 
f   V
.
\
  *s  (f>\
xi \   ) ^ (p u V ^
16
Qafqazda imperiyalar va e rn m ıib rin  Azərbaycan arazilərina köçurülməsi
Azərbaycan  ərazisində  mövcud  olmuş  itk 
dövlət  Aratta  olmuşdur.  Aratta  o  dövrün  güclü 
dövlətləri,  imperiyaları  ilə  diplomatik,  siyasi  və 
iqtisadi  əlaqələr qurmuşdur.  Bu  da Arattanın  qə- 
bul  edilən  və  hesablaşan  dövlət  olduğunu  təs- 
diq  edir.  Aratta  ilə  Şumer şahları  arasındakı  ya- 
zışma  isə  tarixin  ilk  diplomatik  sənədi  hesab 
olunur.  Mənbələrin  məlumatına  görə,  Şumer 
şahı  Arattanı  ziyarət etmişdir.  Eyni  zamanda,  bu 
iki  dövlətin  başçıları  arsında  daim  məktublaşma 
aparılmışdır.
^  
Zəngin  yeraltı  faydalı  sərvətləri  olan  Arat- 
^ta n ın   əhalisi  qızıl,  gümüş,  qurğuşun,  mis,  dağ 
^odaşı,  lacivərd  istehsal  edirdi.  Qiymətli  metal- 
^la rd a n   hazırlanan  əşyalar  və  lacivərd  Şumerə 
ixrac  edilirdi. 
Tarixi  mənbələrindən  aydın  olur 
ki,  həmin  dövrdə  Arattada  dövlət  institutları  fəa- 
liyyət  göstərir,  elm  və  təhsilə  xüsusi  əhəmiyyət 
verilirdi.  Əhalinin  məşğuluğu  sənətkarlıq,  dola- 
nışıqları  isə  qoyunçuluq,  maldarlıq,  buğda  və 
noxud  becərilirilməsi  olmuşdur.  Arattada  mədə- 
niyyət,  incəsənət  və  sənətkarlıq  o  qədər yüksək 
səviyyədə  idi  ki,  Şumer  şahları  saray  və  mə- 
bədlərin  tikintisində  arattalı  ustalara  üstünlük 
verirdilər.  En-Merkar,  yəni  Merkar  xan  ilahə 
İninniyə  dua  edərək  ondan  arattalı  usataların
onun  üçün çal smalarını  xahis edərdi.
A z e r b a y c a n   R e s p u b lik a s ı  P rezid e n tin in  
işlOjT jfla r a s i
P R E 2ID E N T   KITABXANASI

---