Ə. M. BƏDƏlov a. M. AĞAyev

 
21 
hazırlanmasında  ayrı-ayrı  əməliyyatların  icrasında  ölkələrin 
səylərinin cəmləşməsidir. Məsələn,alyumin istehsalında Rusiya 
və  Macarıstanın  əməkdaşlığını  göstərək.Macarıstan  Rusiyaya 
qlinoz  göndərir.  Alyumin  istehsalı  üçün  tələb  olunan 
elektroenerji  məsrəfləri  Rusiyada  mövcuddur.  Əridilmiş 
aly
umin  Macarıstana  qayıdır.  Deməli,texnoloji  proseslər  üzrə 
ixtisaslaşma baş verir. 
Detallar  üzrə  ixtisaslaşma  zamanı  müxtəlif  ölkələrin 
firmaları  ayrı-ayrı  detalları,aqreqatları  istehsal  edir,sonra  isə 
onları  hazır  məhsulun  yığımını  həyata  keçirən  müəssisələrə 
göndərirlər.Bu  cür  ixtisaslaşma  həmişə  istehsalın  beynəlxalq 
kooperativləşməsi  ilə  uyğunlaşır.Detallar  üzrə  ixtisaslaşma 
müasir mərhələdə ETİ-ilə bağlıdır. 
İBİ-nin 
dərinləşməsi 
istehsalın 
beynəlxalq 
kooperativləşməsinin  (İBK)  meydana  çıxması  və  inkişafı  ilə 
qaçılmaz əlaqədardır. İBK müxtəlif ölkələrin ayrı-ayrı firmaları 
arasında  təsadüfi  xarakterli  sabit  və  uzun  müddətli  əlaqələrin 
formalaşdırılmasını  bildirir.  İBK  zamanı  tərəfdaşların 
münasibətləri  biləvasitə  istehsal  prosesinin  üzərinə  keçir.İBK 
xüsu
siliyi  ondan  ibarətdir  ki,burada  müxtəlif  ölkələrin 
müəssisələri  arasındakı  istehsal  əlaqələri  uzun  müddətli  olur. 
Buna  uyğun  olaraq  göndərmələr  haqqında  müqavilə  davamlı 
müddətdə bağlanır, göndərmələrin özü  isə sabit  və  müntəzəm 

---

 
22 
xarakter daşıyır. İBK bir neçə ölkənin müəssisələrinin şəylərini 
birləşdirmədən həlli mümkün olmayan iri iqtisadi vəzifələrinin 
reallaşmasına  kömək  edir.  Bu  vəzifələrə  iri  sənaye 
obyektlərinin inşasını misal göstərmək olar. Məsələn;La-Manş 
altında dəmiryolu tunelinin tikintisi Böyük Britanya və Fransa 
firmalarının birgə fəaliyyəti ilə həyata keçirilmişdir.Beynəlxalq 
kooperativləşmənin  iki  əsas  növü  mövcuddur:1.  İkitərəfli-
əlaqələrdə  iki  müəssisə  iştirak  edir  2.  Çoxtərəfli-müxtəlif 
ölkələrin bir neçə müəssisəsi kooperasiyada iştirak edir. 
İBK  üç əsas formada həyata keçirilir: 
1.Podrat  kooperativləşmə-tərəflərdən  biri  digər  tərəfə 
müəyyən  işi,qabaqcadan  şərtləşmiş  tələblərlə  icra  etməyi 
tapşırır. 
2.Müqaviləli  ixtisaslaşma.İştirakçılar  öz  aralarında 
istehsal proqramını  bölürlər. Nəticədə  istehsalın təkrarlanması 
azalır, bazarda birbaşa rəqabət də həmçinin azalır. 
3.Müştərək müəssisələr-Birgə istehsal fəaliyyətini həyata 
keçirmək  üçün  dünyanın  müxtəlif  ölkələrinin  təsərrüfat 
subyektləri  vahid  təşkilati  formada  kapitalı  birləşdirirlər. 
Ma
ddi  istehsal  sahəsində  beynəlxalq  ixtisaslaşmanın  və 
beynəlxalq  kooperativləşmənin  dərinləşməsi  və  inkişafı 
təsərrüfat  həyatının  beynəlmiləlləşməsinə  və  dünya 
təsarüfatının bütövlükdə qloballaşdırılmasını gücləndirir.  

---

 
23 
Transmilli korporasiyalar(TMK) istehs
al  sahəsində 
əməkdaşlığın  əsas  forması  kimi.  TMK  Beynəlxalq 
Kooperativ biznesinin güclü və inkişaf etmiş hissəsini özündə 
əks etdirir,vahid dünya təsərrüfatının  formalaşmasında aparıcı 
rol  oynayır.TMK-nın  əsas  xarakteristikaları  bunlardır:inhisar 
vəziyyətində  olan  yetərincə  iri  ölçüdə  firmalardır,beynəlxalq 
istehsal  strukturunun  mövcudluğu,firmaların  fəaliyyətində  və 
ümumi  dövriyyələrində  xarici  əməliyyatların  yetərincə  olan 
payı,vahid 
qlobal 
strategiyanın 
mövcudluğu,firmanın 
maraqlarına xidmət edən xarici bölmələrin tabeçi fəaliyyəti. 
TMK-
ların müxtəlif növləri mövcuddur: 
1.
 
Ənənəvi TMK-lara bir neçə ölkədəki firmalarla birgə 
baş şirkət aiddir. 
2.
 
Çoxtərəfli  TMK-baş  şirkət  və  nisbətən  müstəqil 
xarici filialların  məcmusundan ibarətdir 
3.
 
İnteqrasiya  olunmuş  TMK-fəaliyyət  sferasını 
maksimum beynəlmiləlləşdirməyə çalışan şirkətdir. 
4.
 
Şəbəkəli 
TMK-digər 
şirkətlərə 
əməkdaşlıq 
münasibətlərinin 
inkişafına 
üstünlük 
verən,firmalararası müqavilələr əsasında öz fəaliyyət 
sferasını 
və 
funksiyalarının 
bir 
hisəsini 
beynəlmiləlləşdirməyə cəhd edən şirkətdir. 

---

 
24 
TMK-
nın 
müasir 
mərhələdə 
inkişafının 
əsas 
istiqamətlərindən  biri-istehsalın  beynəlxalq  inteqrasiyasının 
formalaşdırılmasına  və  genişləndirilməsinə  kömək  edən 
müxtəlif 
təşkilati 
strukturlu 
işgüzar 
əlaqələrin 
kombinələşdirilməsindən ibarətdir.TMK elmi texniki fəaliyyətə 
böyük  əhəmiyyət  verirlər.TMK  dünyanın  inkişaf  etmiş 
ölkələrinin  elmi-texiki  potensialının  əsas  hissəsinə  nəzarət 
edirlər ki,bu da onlara dünya texnologiya  bazarlarında aparıcı 
rol  oynamağa  imkan  verir.TMK-ın  payına  elmi-texniki 
biliklərin  mübadiləsinin  80%-i  düşür.TMK  avtomobil,  EHM, 
aviakosmik, əczaçılıq və müdafiə sənayesində firmalar arasında 
strateji  alyansların  geniş  yayılmasına  gətirib  çıxarır.TMK-
cəmiyyətin  beynəlmiləlləşməsində  ən  güclü  agentdir.  Çox  da 
böyük  olmayan ”Filips” TMK-
nı  misal  gətirək,  Dünyanın  40 
ölkəsində  özünün  istehsal  filallarını  yaratmışdır.Dünyanın  60 
ölkəsində  isə  məhsul  satışi  üzrə  onun  firmaları  vardır. 
Beləliklə,  TMK  dünya  iqtisadiyyatına  beynəlmilləşdirirlər. 
İstehsal prosesi isə qlobal xarakter qazanır. 
Dünya 
iqtisadiyyatında beynəlxalq maliyyə 
t
əşkilatlarının xüsusiyyətləri. 
 

---