E. M. Hacizadə

 
 
Q.V.Plexanovun, V.İ.Leninin əsərlərində inkişaf etdirilmişdir [22-25, 127]. 
Toplanmış  tədqiqat materiallarına görə «Asiya istehsal üsulu»nun mahiyyətcə  əsas 
əlamətlərini təsərrüfat həyatının nizamlanmasında dövlətin aparıcı rolu, şəxsi  əmlakın 
toxunulmamazlığı, ticarət məhdudluğu, xüsusi istismar üsulunun mövcudluğu kimi 
komponentlər təşkil edir. Lakin bununla belə qeyd olunmalıdır ki, «Asiya istehsal üsulu»nun 
mahiyyəti fundomental kontekstdə tam açılmamış qalmaqdadır. 
Qədim dünyanın iqtisadi baxışlar sisteminin başlanğıcını  əsasən  əski Misir 
təsərrüfatçılığına görüntü verən «Heraklepol padşahının oğlu Merikaranın nəsihətləri» /b.e.ə. 
XXII/ və «İpuserin ifadələri» /b.e.ə. XVIII/ abidələrinin yaranışından hesab etmək olar. Birinci 
abidədə dövlətin funksiyaları, təsərrüfatın idarəetmə metodları ön plana çəkilsə  də, ikinci də 
sosial çevriliş, idarəetmənin mərkəzi sisteminin dağılması  və onun nəticələrinin təssürat və 
təsəvvürləri əksini tapmışdır [60, 127]. 
Çarlığı bizim eradan əvvəl 1792-1750-ci illərə  təsadüf olunan Babilistan tiranı 
Hammurapinin qədim Mesopatamiyada sosial-iqtisadi münasibətlərin 
prinsiplərini  şərtləndirən, daş kitabələrə köçürülmüş 282 maddəni  əhatə 
edən qanunlar məcəlləsi də iqtisadi baxışlar sisteminin yaranışının ön 
sıralarında qərar tutur. Miladdan 1760 il öncə yazılaraq Hammurapi 
qanunları kimi tarixi yaddaşa köçürülmüş müvafiq idarəetmə «rituallarında» 
quldarın qul üzərindəki hakimiyyəti təqdis olunur, məmur maraqları önə 
çəkilərək  şəxsi  əmlak müdafiə edilirdi. Bu isə öz növbəsində  qədim 
Babilistanda ticari-pul münasibətlərinin  əhəmiyyətli ölçüdə inkişafından 
xəbər verir [60, 95]. 
   Siyasi  iqtisad  kontekstində menecmentlə bağlı traktatların yazılması 
proseslərinin erkən təşəkkül tapdıqları regionlar sırasında Çinin məxsusi yeri 
vardır. Qədim Çin filosofları 24 əsr öncə Si padşahlığının Siziya 
akademiyasında dövlətin idarə edilməsini ilk mükəmməl kodeksini 
hazırlamağa müvəffəq olmuşlar. Uzun hazırlıqlardan üç yüz il sonrası - b.e.ə. 
26-cı ildə ölkənin sosial-iqtisadi həyatını nizamlayan müvafiq qanunlar 
toplusu son variantda Lyu Syan tərəfindən tam külliyat halına salınmışdır. Bu 
mühüm traktat Si padşahının /b.e.ə. ? - 645/ baş vəziri olmuş, özünün siyasi, 
sosial-iqtisadi islahatları ilə  məhşurlaşmış, görkəmli
 
filosof Quan-Tszının 
şərəfinə adlandırılaraq ilk dəfə XIII əsrdə  nəşr edilmişdir.. Padşahlıq 
mütləqiyyətini qətiyyətli tərənnüm edən baxışları, sosial-iqtisadi rasional praktiki əməlləri ilə 
tanınan Quan-Tszının nüfuz yüksəlişi o zamanlarda qədim Çində məlum olan fəlsəfi məktəblərin 
prioritetlərinin məhz onun simasında unifikasiyasını təmin etmişdir. 
«Quan-Tszı» traktatı öncə daosizm əsasında ixtisaslaşsa da, sonradan daha sosial əsaslı 
leqizm cərəyanında intişar tapmışdır. Traktatın müəllifləri dövlətin varlı, xalqın isə barış içində 
olması ideyasını ali məqsəd kimi qarşıya qoymuşlar. 
«Quan-Tszı» təlimində sərvət anlamında qızıl və mirvarinin üstünlüyü zəminində bazarda 
əmətəə dəyəri mübahisə doğurmayan bütün material nemətlər əsas götrülürdü. Qızıl isə burada 
valyuta formasında mübadilə qalığının ödənişi funksiyanı yerinə yetirirdi. Traktata diqqətli nəzər 
yetirdikdə, onun zamanlı analoqlarından bazar mexanizminin qavrayışlılıq aspektinə maliklilik 
fərqini sezməmək mümkün deyildir. Müvafiq bazar funksionallığının dərki və  qəbulunda isə 
tənzimləmə aparmaqla tələb və təklif tarazlığı yaratmaq və bu istiqamətdə dövlət tədarükü, pul 
buraxılışı mexanizmlərindən istifadə etmək kimi fəaliyyətlər dayanır [89, 110, 127]. 
Erkən iqtisadi düşüncə tarixində qədim Çin filosofu Konfutsinin - Kun-tszı /b.e.ə. 551-479-
cu illər/ təlimlərinin də  əhəmiyyətli yüksəkdir. Dövlət patriarxal-paternalist konsepsiyasını 
inkişaf etdirən alim özünün məhşur «Lun-yun» /Söhbətlər və deylimlər/əsərində dövləti böyük 
ailə adlandıraraq hesab edirdi ki, əmək sabit cəmiyyət quruculuğunu tənzimləyərək sərvətləri 
artırır, ailə münasibətlərini möhkəmləndirir. Onun fikrincə hakimiyyət sərvətlərinin bərabər 
bölgüsü, kənd təsərrüfatı işlərinin nizamının, vergilərin məhdudlaşdırılması və insanların mənəvi 
təkmilliyinin qaygısını çəkməlidir. Konfutsinin bu iqtisadi-etik normaları nə qədər bəşəri-tarixi 
 
12

---

 
 
əhəmiyyətli olsa da, vətən patriarxal ailə icmasının və Çin dövlətinin ictimai quruluşunun 
möhkəmlənməsinə xidmət edirdi. 
Qanunlar və  cəza  əsasında deyil, adi insani haqlar çərçivəsində idarəetməni rəhbər tutan, 
ağır vergiləri təcrid edən «Konfutsianlıq» adlanan bu əxlaqi-siyasi 
dünyagörüş Çinin ictimai-siyasi həyatında dərin iz buraxaraq iki min 
ildən artıq bir dövrdə, b.e.ə 136-cı ildən 1911-ci ilədək - Sinxay 
burcua inqilabına qədər rəsmi hakim doktrina kimi qalmışdır. «On min 
nəslin müəllimi adını daşıyan Konfutsinin təlimi ayrı-ayrı fraqmentlər 
kontekstində indinin özündə  də milli mentalitetin, şüurun, icma 
fəaliyyət tərzinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir [106, 110]. 
İqtisadi fikir tarixinin ilk çağları ilə bağlı hadisələr məkanı 
sırasında qədim Hindistanın da məxsusi yeri vardır
ın erkən çağlarında təsərrüfat həyatına düzüm 
verənlərin ön çərgələrində yer almışlar. Davranış  və gündəlik həyat tərzini 
etik obrazda tənzimləmədə «dxarmaşastrak» külliyyatları  və bu sırada 
qabarıq mövqedə dayanan «Manu qanunları» daha geniş arealı əhatə edirdi. 
Qədim hind dilində «Manu» insan deməkdir. S
. Qədim hindlilər 
dövlətçilik sivilizasiyasın
askrit dialektində 
yazıla
 və 
şəxsi
t
 
n «Manu qanunları» 12 bölmədə olmaqla 2650 misranı birləşdirir. 
«Manu qanunları»na görə ölkədə başlıca mülkiyyt padşah, icma
 fondlara ayrılan torpaqdır. Öhdəliklərin sarsılmazlılığı, varisliyi 
qətidir. Mülkiyyət müqafilələr  əsasında alqı-satqıya məruz qalır. Pis 
kefiyyətli və çəkisi azaldılmış əm əənin satışı qanunla sanksiyalaşdırılır [37, 
60]. 
Qədim Hindistanda «Manu qanunlarıı» ilə yanaşı b.e.ə. IV-III əsrlərdə paralel müstəvidə 
çar Çandraquptın müşaviri olmuş Kautilyanın təsərrüfat həyatının və iqtisadi düşüncənin bir sıra 
məqamları dolğun əks etdirən, məzmunca siyasi-iqtisadi, fəlsəfi-hüquqi motivliliyi ilə fərqlənən 
«Artxaşastra» külliyyatı da işlək olmuşdur /atrxa - təlim, şastra - gəlir/ Maddi material marağa: 
torpağın alınmasına, vergilərə, ticari mənfəətə, faizlərə  və bu kimi iqtisadi seqmentlərə  həsr 
olunan traktatda quldarlıq cəmiyyəti sərvətlərin yığımının təbii mənbəyi kimi qiymətləndirilir. 
Burada göstərilir ki, dövlətin əsas iqtisadi siyasətini vergilərlə xəzinənin doldurulması, düzgün 
idarəetmənin məqsədini isə əhalinin əməyi nəticəsində sərvətlərin artımı təşkil etməlidir. Bu və 
ya digər analitik mahiyyətlər təzahürlü olaraq qədim Hindistanda iqtisadi münasibətlərin 
inkişafına və iqtisadi düşüncənin sistemləşdiyinə bir daha aşkarlıq gətirir [3, 89]. 
Qədim dünyanın təsərrüfat və sosial həyatının prinsip və normaları sonrakı mərhələdə antik 
filosofların iqtisadi baxışlarında məzmunlu ifadəsini tapır. Antik dünya təsərrüfatçılığının 
təhlilinə vararkən bir daha vurğulanmalıdır ki, antik iqtisadiyyat ilə Asiya istehsal üsulu 
mahiyyətcə fərqli səciyyə daşıyırlar. Quldarlıq quruluşunu təşviq və təqdir etməsinə baxmayaraq 
antik iqtisadiyyat «despotlu» Asiya cəmiyyətindən demokratik hesab edilir. 
Antik iqtisadi fikir tarixi klassik mərhələdə, bizim eradan əvvəl V-IV əslərdə  məhşur 
filosof Sokratın tələbəsi olmuş Ksenofontun /b.e.ə. 430-354-cü illər/, Platon /b.e.ə. 424-347-ci 
illər/ və Aristotelin /b.e.ə. 384-322-ci illər/  əsərlərində geniş  təcəssüm olunaraq yüksəliş 
tapmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
13

---