61
Müasir
dövrdə neft sənayesində, xüsusilə də onun quruda yerləşən neftqazçıxarma
idarələrində mövcud elmi-texniki və istehsal potensialından daha səmərəli istifadə etməklə
iqtisadi islahatları həyata keçirmək lazımdır. Bu sahədə müəyyən nailiyyətlər də əldə edilmişdir.
Belə ki, son 5-6 ildə neft sənayesində bazar iqtisadiyyatına uyğun infrastrukturlar yaradılmış,
neftqazçıxarma idarələrinin bəzi bölmələri özəlləşdirilmiş, xarici ölkələrin neft şirkətləri ilə
birlikdə müştərək müəssisələr yaradılmış, neftçilərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması
istiqamətində əməli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bütün bunlar neft sənayesində iqtisadi
islahatların aparılması ilə yanaşı, neft-qaz hasilatının da sabitləşdirilməsinə və gözə çarpan
dərəcədə irəliləyişlər əldə edilməsinə imkan vermişdir. Məlumat üçün qeyd edək ki, neft
sənayesində aparılan iqtisadi islahatlar sənayenin, eləcə də iqtisadiyyatın digər sahələrində
həyata keçirilən iqtisadi islahatlardan öz xarakterinə və əhatə dairəsinə görə müəyyən qədər
fərqlənir. Belə ki, neft sənayesində aparılan iqtisadi islahatlar çoxşaxəlidir.
Neft sənayesində
neft-qaz hasilatı ilə bağlı bir çox yarım sahələr və istehsallar mövcuddur. Məhz buna görə də
sahədə atılan hər bir radikal addım dəqiq ölçülüb-biçilməli, iqtisadiyyatın digər sahələri ilə
sistemli şəkildə əlaqələndirilməlidir.
Yüksək fondtutumu ilə fərqlənən neftqazçıxarma sənayesində iqtisadi islahatların
aparılmasının mühüm istiqamətlərindən biri əsas fondların geniş təkrar istehsalı, bu problemlə
bağlı olan amortizasiya ayırmalarının hesablanması metodikası ilə əlaqədardır. Onu da qeyd
etmək lazımdır ki, neft sənayesində əsas fondların amortizasiyasının hesablanması metodikası
bəzi xarakterik cəhətlərə malikdir. Belə ki, uzun illər boyu neft və qaz quyularının amortizasiyası
üzrə xərclər maya dəyərinin ən mühüm tərkib hissələrindən birini təşkil edib və
mərkəzləşdirilmiş qaydada ümumittifaq orqanları tərəfindən aparılmışdır. Bu gün əsas fondlar,
təkrar istehsalın mühüm mənbələrindən sayılan amortizasiya ayırmaları fondu
məsələsini
respublikanın özü həll edir. Odur ki, keçmiş SSRİ-də bu sahədə mövcud olan prinsiplər və
metodikalar təhlil edilməsi, onların bazar iqtisadiyyatı şəraitinə, sahə xüsusiyyətlərinə
uyğunlaşdırılması təmin edilməlidir. Məlumat üçün qeyd edək ki, neft və qaz quyularının
amortizasiyası normaları keçmiş SSRİ-də bir neçə dəfə dəyişmişdir. Məsələn, 1927-ci ildə
Azərbaycan neft sənayesi üçün quyuların 5 il müddətinə istifadəsini nəzərdə tutan amortizasiya
normaları müəyyən edilmişdir. Bu normalar neft qurğularının illər üzrə bərabər səviyyədə
köhnəlməsini nəzərdə tuturdu. Bu zaman belə bir müddəa əsas götürülürdü ki,
quyular birinci
ildə daha çox hasilatı təmin edirlər və buna görə də birinci il üçün nəzərdə tutulan amortizasiya
ayırmaları normaları neft-qaz quyularının dəyərinin 30%-ni, ikinci ildə 25%-ni, üçüncü ildə
20%-ni, dördüncü ildə 15%-ni və nəhayət, beşinci ildə isə 10%-ni əhatə edirdi. Lakin neft və qaz
quyuları daha uzun müddət istismar olunurdular və bu da son nəticədə hasil edilən neft və qazın
maya dəyərinə təsir göstərirdi. Bundan başqa, hasiledici sənayedə ildən-ilə bir ton xam neft üçün
tələb edilən xərclər, o cümlədən qurğuların, quyuların istismarı və təmiri ilə bağlı xərclər
artmaqda davam edirdi. Lakin mövcud normalar isə neft-qaz quyularının əsaslı təmirini
nəzərə
almırdı. Odur ki, 1930-cu ildə bu məsələyə yenidən baxıldı. 1930-cu ildə qəbul edilmiş
amortizasiya ayırmaları normaları neft quyularının 10 il müddətinə istifadəsini və eyni zamanda
əsaslı təmir üçün vəsaiti də nəzərdə tuturdu. Azərbaycan neft sənayesində geoloji xüsusiyyətləri
nəzərə alaraq, illik amortizasiya ayırmaları normaları 14%, o cümlədən əsaslı təmir üçün 4%
müəyyən edilmişdir. Bu norma da mütərəqqi hesab edilmirdi. Ona görə də amortizasiya
ayırmaları normaları 1954-cü və 1963-cü illərdə bir daha dəyişdirilmişdir. Bu müddətlərdə neft
quyularının 15 il müddətinə amortizasiya ayırmaları normalarının tətbiqi ildə 6,7% həcmində
müəyyən edilmişdir. Belə nəzərdə tutulurdu ki, neft quyuları hər
il bərabər qaydada köhnəlir,
yəni amortizasiya fondu 15 il müddətində formalaşır. Bu zaman neft quyularının hasilatı nəzərə
alınmırdı, yəni neft quyularının işləyib-işləməməsindən asılı olmayaraq əsas fondların təkrar
istehsalını təmin etmək əsas götürülürdü.
Qaz və qaz-kondensat quyuları üzrə onların dəyərinin ödənilməsi üçün amortizasiya 12 il
və ya ildə 8,3% nəzərdə tutulurdu. 1996-cı ildə neft sənayesi üzrə amortizasiya ayırmaları 170
milyard manat təşkil etmişdir. Bu rəqəmin az və ya çox olmasını bir mənalı qeyd etmək çətindir.
62
Ona görə də amortizasiya probleminin yataqların xüsusiyyətlərini, əsas vəsaitlərin keyfiyyət
tərkibini nəzərə almaqla yenidən qiymətləndirilməsi baxımından əsaslı işlənməsi zəruridir.
İqtisadi ədəbiyyatlarda amortizasiya ayırmaları ilə əlaqədar bəzi maraqlı fikirlər
mövcuddur. Bəziləri elə hesab edirlər ki, amortizasiya məbləğinin çıxarılan hər ton neft üzrə
müəyyən edilməsi quyuların amortizasiya ayırmaları normasının reallığı haqda daha ətraflı
təsəvvür yarada bilərdi. Əlbəttə, uçotun sadələşdirilməsi baxımından bu təklifin müsbət cəhətləri
vardır. Lakin neft sənayesində hasılatın mərhələdən-mərhələyə azalması meyli, quyuları
dəyərinin bərpası üçün vəsaitin qeyri-bərabər toplanması və amortizasiyanın bir iqtisadi
kateqoriya kimi rentabelliyin yüksəldilməsinə səfərbəredici rolunun bu halda azalması qeyd
edilən metodun çatışmayan, qüsur cəhətlərini təşkil edir.
Neft sənayesində iqtisadi islahatların strategiyasında
mühüm istiqamət məşğulluq
problemidir. Ümumiyyətlə, bütün dünyada hasiledici sənaye sahələrində məşğulluq problemi
ehtiyatların tükəndiyi və ya neft-qaz quyularının mənimsənilməsi səmərəli olmadığı hallarda
kəsgin xarakter alır. Məşğulluq probleminin həlli həm obyektiv /məsələn, hasilatın getdikcə
azalması, ehtiyatların tükənməsi, istismarın iqtisadi səmərəliliyinin aşağı düşməsi və sair/, həm
də subyektiv amillərdən asılıdır. Azərbaycanın quru ərazisində neft quyuları təqribən 130 ildən
artıq müddətdir ki, mexaniki üsullarla istismar olunduğundan hasilatın həcmi xeyli azalmış və
buna müvafiq olaraq işçi qüvvəsinə olan tələbat da azalmışdır. Məsələn, 1975-ci ildə 5662 min
ton neft hasilatına 42111 nəfər, 1990-cı ildə 2582,2 min ton neft hasilatı üçün 28200 nəfər, 1997-
ci ildə 1563 min ton neft hasilatı üçün 28600 nəfər cəlb edilmişdir ki, bu da müvafiq olaraq, hər
nəfər üçün 1975-ci ildə 134, 1990-cı ildə - 91 və 1997-ci ildə isə 54 ton olmuşdur. Mövcud
problem yaxın illərdə quruda neftqazçıxarma idarələrində iqtisadi islahatların ən
çətin və
mürəkkəb sosial əhəmiyyət kəsb edən istiqamətlərdən biri olacaqdır. Bu problem neftqazçıxarma
idarələrinin tərkibidə olan obyektlərin özəlləşdirilməsi prosesində özünü daha qabarıq şəkildə
büruzə verəcəkdir. Deməli, quruda neftqazçıxarma idarələrində iqtisadi islahatları həyata
keçirərkən məşğulluq problemini müəyyən qədər olsa da yüngülləşdirmək məqsədilə həmin
bölmələrdə mövcud istehsal və sosial infrastrukturların, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi
imkanlarından da istifadə edilməlidir.
Məlumdur ki, respublikamızın neft sənayesi özünün yüksək enerji tutumluğuna görə
fərqlənir. Neft-qaz kompleksinin iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişaf etdirilməsindəki rolunu
nəzərə alaraq, onun elektrik enerjisi ilə təmin olunmasında demək olar ki, uzun dövr ərzində heç
bir məhdudiyyətlər qoyulmamışdır. Ona görə də neft sənayesində elektrik enerjisindən qənaətlə
istifadə edilməsi məsələsini bir növ arxa plana atmışdır. Faktiki materialların
təhlili göstərir ki,
neft sənayesində icarəyə verilmiş bəzi obyektlərdə elektrik enerjisinin uçotu dəqiq aparılmır və
ondan istifadə üzərində lazımi nəzarət qoyulmur. Ona görə də bazar iqtisadiyyatına keçidlə
əlaqədar olaraq, bir çox kommersiya strukturları neftqazçıxarma idarələrinin sərəncamında olan
elektrik enerjisindən pulsuz istifadə edirlər. Bundan başqa, neft mədənlərinin ətrafında yerləşmiş
yaşayış binalarının, yardımçı təsərrüfatların əksəriyyəti də neftqazçıxarma idarələrinin
sərəncamında olan elektrik enerjisindən pulsuz istifadə edirlər.
Neft sənayesində iqtisadi islahatların aparılmasının mühüm istiqamətlərindən biri də
inzibati-amirlik idarəetmə üsuluna son qoyulmasıdır. Respublikada həyata keçirilən iqtisadi
islahatların ilkin mərhələsində elə hesab edilirdi ki, inzibati
idarəetmə metodundan imtina
edilməsi dövlət müəssisələrinin bazar tənzimlənməsinə şərait yaradacaq. Lakin son illərin bu
sahədəki təcrübəsi göstərir ki, bu heç də müvafiq nəticəli olmadı.
4.3 Azərbaycanin sosial-iqtisadi inkişafinda neft strategiyasinin rolu
Son illərdə dövlət tərəfindən əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, pensiya və
müavinətlərin məbləğinin artırılması sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirilməsi, aztəminatlı
ailələrə dövlətin diqqətinin və sosial qayğısının yüksəldilməsi bunu bir daha sübut edir. Görülən