11
texnika ilə təhciz olunmasına, istehsalın
effektivliyini, neft məhsullarının keyfiyyətini xeyli
yüksəltməyə, xammal və material ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə etməyə imkan verdi.
Lakin iqtisadi əlaqələrin qırılması, istehsal və hasilat zəifliyi ilə əlaqədar XX əsrin 90-cı illərində
neftayırma zavodları tam gücləri ilə işləmək tempindən geri düşdülər. Bu səbəblərlə də ölkədə
neft məhsullarının istehsalı müəyyən qədər azalmışdır. Azərbaycanda 2001-ci ildə neft
məhsullarının ehtiyatı və istehlakı üzrə məlumatlar aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
Cədvəl 1
Azərbaycanda 2001-ci ildə neft məhsullarinin ehtiyati və istehlaki
/min ton/
Məhsullarin adlari
Ehtiyat
İstehlak
İxrac
Avtomobil benzini
613 395 185
Yanacaq mazutu
2790 1961 493
Dizel yanacağı
1705 532 1089
Ağ neft
668 296 342
Məişət-soba yanacağı
31 22 7
Qazayırma - qaz qarışığını öz tərkib hissələrinə və ya müxtəlif fraksiyalara ayrılması
prosesini həyata keçirir. Bakıda 1953-cü ildə qazayırma /
Qazolin/ zavodu tikilib işə salınmışdır.
Buna səbəb Azərbaycanda qaz hasilatının sürətlə artması olmuşdur. 1980-1990-cı illərdə
respublikada qaz hasilatında enmə prosesləri baş vermişdir. Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanda
1995-2002-ci illərdə qaz hasilatını əks etdirən göstəricilər verilmişdir.
Cədvəl 2
Azərbaycanda 1995-2002-ci illərdə qaz hasilati
/min ton/
İllər
Cəmi
Dənizdə
Quruda
1995
6644 6407 237
1996
6305 6066 299
1997
5964 5712 255
1998
5590 5338 252
1999
5997 5754 243
2000
6286 6054 232
2001
5535 5293 242
2002
5837 5582 245
2002-ci ildə Azərbaycanda hasil edilən ümumi qazın 95,8%-i dəniz qaz mədənlərının
payına düşür.
Yanacaq sənayesi - müxtəlif yanacaq növlərinin çıxarılması və emalı ilə məşğul olan
sənaye sahələrinin məcmusudur. Yanacaq sənayesinə neftçıxarma, neftayırma, qazçıxarma, qaz
ayırma, torf və şist sənayesi daxildir. Yanacaq sənayesi ağır sənayenin ən mühüm sahələrindən
biridir. Azərbaycan Respublikası keçmiş SSRİ-də yanacaq sənayesi inkişaf etmiş
respublikalardan biri olmuşdur. Burada neft və qaz sənayesi xeyli inkişaf etmişdir. 2002-ci ildə
Azərbaycan Respublikasının yanacaq sənayesi 1940-cı ildəkinə nisbətən təqribən iki dəfə
artmışdır. Yanacaq sənayesinin tərkibinə daxil olan bölmələrin xüsusiyyətlərini nəzərə alınaraq
onların inkişaf sürətləri də müxtəlif olmuşdur. Belə ki, Azərbaycanda neftqazçıxarma digər
yanacaq sahələrinə nisbətdə daha üstün inkişaf etdirilmişdir.
Kimya sənayesi - ağır sənaye sahələrindən biri, xalq təsərrüfatının kimyalaşdırılmasının
maddi-texniki bazasıdır. Kimya sənayesində müxtəlif növ məhsullar - mədən kimya xammalı,
əsas kimya məhsulları - ammonyak, qeyri-üzvi turşular, qələvilər,
mineral kübrələr, soda, xlor və
xlor məhsulları, maye qaz, sintetik rənglər, qətran, plastik kütlə, kimyəvi lif və sap, foto-kimyəvi
materiallar, məişət kimyası malları və sair istehsal olunur. İlk kimya
sənayesi müəssisələri Böyük
Britaniyada /
1740/, Fransada /
1766/, Rusiyada /
1805/, Almaniyada /
1810/ yaradılmışdır.
12
Azərbaycanda bu sənayenin əsaslı özəkləri 1879-cü ildə təşəkkül tapmışdır. 1920-ci ilədək
Azərbaycanda kimya sənayesi zəif inkişaf etmişdir və xeyli dərəcədə xarici kapitaldan asılı
olmuşdur. 1920-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda kimya sənayesi daha sürətlə inkişaf etdirilmiş
və bir sıra mobil kimya sənaye müəssisələri yaradılmışdır. Bu müəssisələrdə oksigen, azot
turşusu, kükürd turşusu, duz turşusu və sair məhsullar istehsal olunurdu.
Azərbaycanda kimya sənayesi xammal bazası - neft və qaz, kükürd kolçedanı, alunit, neft-
mədən suları, daş duz və sair xammallar əsasında inkişaf edir. Azərbaycan Respublikasında
kimya sənayesinin əsas müəssisələri Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Neftçala şəhərlərində yerləşir.
Hazırda kimya sənaye müəssisələrində etil spirti,
sintetik kauçuk, soda, duda, yuyucu vasitələr,
yod, brom, kimyəvi maddələr, əjzaçılıq preparatları və sair istehsal olunur. Azərbaycan
Respublikasında kimya sənayesi və neft-kimyası sənayesinin ümumi məhsulu 1940-1980-cı
illərdə 280 dəfədən çox artmışdır. Lakin, son illərdə bəzi məlum obyektiv səbəblər üzündən
kimya sənayesinin inkişaf sürəti xeyli zəifləmişdir. Bununla belə, 2002-ci ildən başlayaraq
«Azərkimya» Dövlət Şirkəti inkişaf etməyə başlamış və burada həmən ildə 283,2
milyard
manatlıq məhsul istehsal olunmuşdur ki, bu da 2001-ci ildəkindən 62,7 milyard manat çoxdur.
Məhsul istehsalı «Üzvi sintez» zavodunda 9,7%, «Sintez-kauçuk» zavodunda 25,8%, «Etilen-
polietilen» zavodunda 49,0% artmışdır. Şirkət üzrə 2002-ci ildə 1 manatlıq əmtəəlik məhsula
çəkilən xərc 94,7 qəpik olmuş, 2001-ci ilə nisbətən 20,6 qəpik azalmışdır. 2002-ci ildə 2001-ci
illə müqayisədə 4303 ton dixloretan, 148 ton propilen oksidi, 14237 ton propilen, 8560 ton
izopropil spirti çox istehsal olunmuşdur.
Maşınqayırma - xalq təsərrüfatı üçün əmək
alətləri, eləcə də istehlak predmetləri və
müdafiə məhsulları istehsal edir. Maşınqayırma bütün xalq təsərrüfatının texniki cəhətdən
silahlandırılmasının maddi əsasıdır. İjtimai əmək məhsuldarlığı, texniki tərəqqi, xalqın maddi
rifahı və ölkənin müdafiə qüdrəti xeyli dərəcədə maşınqayırmanın inkişaf səviyyəsindən asılıdır.
Maşınqayırmanın ümdə vəzifəsi xalq təsərrüfatının bütün sahələrini yüksək effektivli maşın və
avadanlıqlarla təmin etməkdir. Maşınqayırma geniş təkrar istehsalda aparıcı rol oynadığından
respublikamızın iqtisadiyyatında xüsusi yer tutur. Azərbaycanda ilk metal emalı müəssisəsi
1858-ci ildə Bakıda yaradılmış mexaniki-təmir emalatxanası olmuşdur. Sonrakı illərdə neft,
kimya və gəmiçiliyin inkişafı ilə əlaqədar bu sahələrə xidmət edən maşınqayırma və metal emalı
müəssisələrinin sayı artmışdır. 1911-1913-cü illərdə Bakıda 12 maşınqayırma zavodu, 1940-cı
illərin axırında isə 127 mexaniki, metal emalı müəssisələri fəaliyyət göstərirdi və həmin
müəssisələrdə 8066 nəfər çalışırdı. Daha sonralar maşınqayırmanın perspektiv və mütərəqqi
sahələri - elektrotexnika, cihazqayırma yaradılmış və sürətlə inkişaf etdirilmişdir.
Digər tərəfdən,
maşınqayırma müəssisələrinin joğrafi yerləşməsi də xeyli genişləndirilmişdir. Bakı ilə yanaşı
Mingəçevir, Gəncə, Sumqayıt, Səlyan, Quba, Naxçıvan, Xankəndi şəhərlərdə maşınqayırma
müəssisələri yaradılmışdır. Belə müəssisələr içərisində Səttərxan adına Bakı maşınqayırma
zavodunu, Keşlə maşınqayırma zavodunu, Bakı mayesiz transformatorlar zavodunu, Bakı məişət
kondisionerləri zavodları fərqlənirlər.
Keçmiş SSRİ-də istehsal olunan neft maşınqayırma məhsulunun 35%-i Azərbaycan
Respublikasının payına düşürdü. Azərbaycan neft maşınqayırma müəssisələri Sovet hakimiyyəti
illərində 500 növdən artıq avadanlıq istehsal edirdi. Bu məhsullar keçmiş SSRİ-nin bütün neft
rayonlarına, habelə 30-dan çox xarici ölkəyə ixrac olunurdu. SSRİ-nin neftçıxarma rayonlarında
işlədilən dərinlik nasosları, quyuların yeraltı və əsaslı təmiri üçün qaldırıcılar və aqreqatlar, nasos
ştanqları, mancanaq dəzgahları, bir neçə neft layını bir quyu vasitəsi ilə birgə və ayrılıqda
istismar etmək üçün avadanlıq və sair Azərbaycanda hazırlanırdı. Bu gün Azərbaycanın neft
maşınqayırması sənayesi özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Əvvəllər
dövlət şirkəti
kimi fəaliyyət göstərən sahə ölkədə keçirilən özəlləşdirmə proqramına uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasının prezidenti Heydər Əliyevin fərmanı ilə açıq tipli səhmdar cəmiyyətə
çevrilmişdir. 2001-ci ilin martında bu statusu alan ASC bu gün 14 sənaye müəssisəsini, 4 elmi-
tədqiqat və layihə-konstruktor təşkilatını öz ətrafında birləşdirir. Cəmiyyətin müəssisələrində 90
çeşidə, 600-dən artıq tip-ölçüdə geoloji, kəşfiyyat, qazma, neftçıxarma, quyuların təmiri,