Ə n V ə r м е т е h ə m id o V z ə r n u r ə h ə m id o V a


Ənvər M ete Həmidov, Zəm urə Həmidova



Yüklə 16,5 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə126/134
tarix26.08.2018
ölçüsü16,5 Mb.
#64323
1   ...   122   123   124   125   126   127   128   129   ...   134

Ənvər M ete Həmidov, Zəm urə Həmidova
luşu haqqında təlim.  B u təlimə əsasən atom lar bölünməz,  əbə­
di  və  dəyişməz,  daim   hərəkətdə  olan,  form a  və  ölçüsünə  görə 
fərqlənən  ən  kiçik m addi  hissəciklər  hesab edilirdi.  A tom ların 
miqdarı,  çəkisi,  hərəkət  sürəti  və  cismlərdə  qarşılıqlı  düzülüşü 
ilə  bir-birindən  fərqlənməsi  aləm dəki  keyfiyyət  müxtəlifliyinin 
səbəbi hesab  edilirdi.  Bu  təlim D em okritin  atomizminə  yaxın­
dır.  M üasir  atom istika  m ateriyanin  son,  dəyişməz mahiyyətdə 
olmasını  inkar  edir,  onun  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  son­
suzluğunun qəbul edilməsinə əsaslanır.
B atinilik 
(batin -  daxili,  içi) -  İslam dinində təriqətçi dini- 
fəlsəfi  təlim.  V III  əsrdə  hakim   feodal  ideologiyasına  qarşı 
müxalifətçi  cərəyan  kimi  yaranmışdır.  Batinilikdə  manilik  və 
məzdəkilik əlamətləri var,  qədim yunan fəlsəfəsinin və buddiz­
m in  təsiri  olm uşdur.  Batiniliyə  görə,  Quranı  hərfi  m ənada 
başa düşmək olmaz,  onun ayələrindəki gizli məzmunu tapm aq 
lazımdır.  Ziddiyyətli  təlim  olan  batinilikdə  ottodolcsal  islam 
əleyhinə m ütərəqqi ideyalar da v ar idi.
B ək taşiyyə,  B ək taşilik  
-   türk  sufi  təriqətidir.  X III  əsrdə 
Kiçik Asiyada yaranm ışdır. Təriqətin banisi,  güman edildiyinə 
görə  Hacı  Bəktaşi  Vəli  olmuşdur  (1242-1337).  Bəktaşiyyənin 
ehkamı və ayinləri islamdan, xristianlıqdan, habelə bütpərəstlik­
dən əks edilmiş müxtəlif cür ünsürlərin qarışığından ibarətdir.
Brahm anizm  
-   H indistanda  sinfi  münasibətlərin  (xüsusilə 
quldarlığın)  inkişafı  dövründə  (e.ə.  I  minilliyin  birinci  yarısın­
da)  Beda  dininin  dəyişikliyə  uğram ası  nəticəsində  yaranmış 
dinlərdən  biri.  Təbiət  qüvvələri  ilə  yanaşı,  ictimai  qüvvələri  də 
ilahiləşdirən  B rahm anizm   təlimində  animistik  etiqada  da  tə­
sadüf edilir.
Buddizm  
-  dünyada  ən  geniş  yayılmış  dinlərdən  (Xristian­
lıq  və  İslamla  yanaşı)  biridir.  E.ə.  V I-V   əsrlərdə  Hindistanda 
m eydana gəlmiş və e.ə.  III əsrdə rəsmi din elan edilmişdir.  Ba­
nisi  Budda  («bəsirətlənmiş -  nurlu»  deməkdir)  adı  ilə  məşhur 
olan  Siddhartha  Q autam a  hesab  edilir.  İbtidai  icma  münasi­
bətlərinin  dağıldığı,  sinifli  cəmiyyətin  təşəkkül  tapdığı  dövrdə 
yaranmış  buddizm  brahm anizm ə  qarşı  etiraz ifadəsi  olub,  ha-
540
İntellektual ekologiya
m ım n  bərabərliyini  elan  etmişdir.  H azırda  Yaponiya,  Şri- 
L anka,  Çin, Nepal, M yam a  və başqa ölkələrdə yayılmışdır.
C əfər  əs-Sadiq 
-   şiələrin  altıncı  imamı,  Cəfərilər  məzhəbi­
nin  banisidir.  Təqribən  700-cü  ildə  M ədinədə  anadan  olmuş, 
765-ci  ildə vəfat etmişdir.  Atası və  babası  kimi  Cəfər  Sadiq  də 
siyasi  fəaliyyətdə  və  müxalifət  hərəkatlarında  qətiyyən  iştirak 
etməmişdir.  Deyilənə görə,  imamlığm  varlığı və  «İlahi  nurun» 
təcəssümü  haqqında  imamilik  doktrinasını  Cəfər  Sadiq yarat­
mışdır.
C ihad,  Cahad 
(ərəbcə -  din uğrunda  müharibə,  müqəddəs 
m üharibə;  hərfi  m ənası-  cəhd  etmək,  mübarizə  etməkdir) 
-  
islamın  yayılması  və  təntənəsi  naminə  göstərilən  cəhd.  İslam 
dininin Q urana əsaslanan mühüm təlim atlarından biridir.
Ç arvaka 
-  qədim  və  o rta  əsr  hind  materialist  nəzəriyyəsi. 
Ç arvaka  nəzəriyyəsinə  görə  yalnız  birbaşa  duyğularla  dərk 
olunan  həqiqətdir,  təkcə  bu  dünya mövcuddur,  yeganə reallıq 
m ateriyadır.  İşlədiyi  konsepsiyalarda  çarvaka  nəzəriyyəsi 
Xeyir və  Şər anlayışlarını insan xəyalının yaratdığı illüziya he­
sab edirdi.  Buna görə də bir sıra qədim mətnlərdə bu material­
izm  çarvaka  adlanır.  Ç arvaka  nəzəriyyəsinə  görə,  yalnız  hissi 
varlığın iztirabı və həzzi realdır.  Tərki-dünyalıq məhdudiyyəti­
nin  zəruriliyini rədd  edən çarvaka  nəzəriyyəsi  həzzi  insan  var­
lığının yeganə məqsədi sayırdı. Çarvaka nəzəriyyəsi hind fəlsəfi 
fikir tarixində nadir hadisədir.
D avud 
(ə.)  -   peyğəmbər,  İsrail-Yəhudi  dövlətinin  (e.ə. 
X I 
əsrin  sonu  -   e.ə.  təqribən  950-ci  il)  padşahı  olmuşdur.  İsrail 
tayfalarının ərazilərini Yəhudi padşahlığına birləşdirmiş, kəna- 
nilərdən  Qüds  şəhərini  almış  və  paytaxt  etmiş,  bir  sıra  qonşu 
əraziləri  tutm uşdur.  D avud  mərkəzdəşdirilmiş  İsrail-Yəhudi 
dövlətini  yaratmış,  əhalini  siyahıya  almışdı  (e.ə.  təqribən  973- 
cü il).
«(Ya  Rəsulum!)  Biz N uha və ondan sonrakı peyğəmbərlə­
rə  vəhy göndərdiyimiz kimi,  sənə də vəhy  göndərdik.  Biz İb ra ­
himə,  İsmailə,  İshaqa,  Y əquba  və  onun  övladlarına,  İsaya, 
Əyyuba,  Yunusa,  H aruna  və  Süleymana  da  vəhy  göndərdik.
541


Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
Biz D avuda d a  Z əburu verdik» (ən-Nisa surəsi, ayə 163).
Q urani-K ərim də  buyurulur:  «(Ya  Rəsulum!)  D avudu  və 
Süleymam d a  (yad  et)!  O  zam an  onlar bir  tayfanın  qoyunları­
nın  girib  xarab  etdiyi  bir  əkin  sahəsi  haqqında  hökm verdilər 
və  biz  də  onların  hökmünə  şahid  idik.  Biz  onu  (məsələnin 
hökmünü)  dərhal  Süleymana  anlatdıq.  Və  onların  hər  birinə 
hökm  (hikmət,  peyğəmbərlik)  və  elm (şəriəti  dərindən  bilmək) 
verdik» (əl-Ənbiya surəsi, ayə 78-79).
D ar  ül-İslam  
-   müsəlm an dünyası,  islam torpağı,  İslamın 
hökm ran olduğu bütün ərazi deməkdir.
D eterm inizm  
(latınca  təyin  etm ək  sözündəndir)- m addi və 
mənəvi  aləm  hadisələrinin  obyektiv  qanunauyğun  qarşılıqlı 
əlaqəsi  və  səbəbiyyətlə  şərtlənməsi  haqqında  fəlsəfi  təlim.  De­
terminizm  ideyaları 
qədim   dövr  fəlsəfəsində  meydana 
gəlmişdir.  D eterm inizm   azadlığı  inkar  etmir,  çünki  azadlıq 
dərk  edilmir,  zərurətdir.  Yeni  dövr  materialist  fəlsəfəsində 
daha da inkişaf etdirilmişdir.
D əqiqi  Ə bu  M ənsur  M əhəm m əd  ibn  Əhməd 
(?-  təqribən 
977) -  fars və tacik şairi,  doğma adət və ənənələri təbliğ etmək­
lə Xilafət asılılığından xilas  olmağa cəhd göstərən şüubiyyə hə­
rəkatının  nümayəndəsidir.  958-ci  ildə  Samani  sərkərdəsi  Əbu 
M ənsurun  şərəfinə  «G uştasbnam ə»  əsərini  yazmışdır.  Bir  əsər 
ədəbiyyat  tarixində  «Şahnameyi-Mənsur»  adı  ilə  də  məlum­
dur.
D ualizm  
(latınca  iki  deməkdir) -  m addi və  ruhi substansi­
yaları  bərabərhüquqlu  başlanğıclar  hesab  edən  fəlsəfi  təlim. 
D ualizm in  əsas  motivi  m aterializm   ilə  idealizmi  biləşdirmək 
cəhdidir.  D ualizm   psixofiziki  paralelizm  nəzəriyyəsinin  fəlsəfi 
əsasıdır.
E tik a 
(yunanca vərdiş, adət, xasiyyət deməkdir) -  öyrənmə 
obyekti  əxlaq  olan  ən  qədim  nəzəri  fənlərdən  biri,  fəlsəfi  elm. 
E tika  quldarlıq  cəmiyyətində  siniflərin  və  əmək  bölgüsünün 
yarandığı  dövrdə  fəlsəfənin əsas  tərkib hissələrindən biri  kimi 
m eydana  gəlmişdir.  Q ədim   Şərq  və  yunan  mütəfəkkirlərinin 
etik  görüşləri  əməli nəsihət xarakteri  daşıyan fəlsəfi fikirlərdən
542
İntellektual ekologiya
ibarət olmuşdur.
E llinizm ,  H effinizm  
-  A ralıq  dənizinin  Şərq  sahili  ölkələri 
tarixində  mərhələ,  M akedoniyalı  İsgəndərin  hərbi  səfərlərin­
dən  tutm uş  (e.ə.  334-  323),  həmin  ölkələrin  R om a  tərəfindən 
işğalına qədər olan dövrü əhatə edir.
E pikiir 
(e.ə.  341- 270) -  ellinizm dövrünün yunan materia­
list  filosof və  ateisti.  «Epikür  bağı»  fəlsəfi  məktəbini  yaratm ı­
dır.  (e.ə.  306). O,  300-dək əsər yazmışdır.  Epikürə görə, K ainat 
sonsuz  və  əbədidir.  Epikür  allahların  dünyanın  işlərinə 
qarışmasını  inkar  etmiş,  materiyanın  əbədiliyindən  çıxış 
etmişdir.  O na  görə,  bədənin  ölməsi  ilə  ru h   da  ölür.  Epikürün 
fikrincə,  dünyanı  dərk  etmək  mümkündür.  Duyğular,  hisslər 
və  anlayışlar,  yaxud  ümumi  təsəvvürlər  idrakın  meyarıdır. 
D uyğular biliklərin mənbəyi, idrakın başlanğıcıdır.  İdrak inşam 
nadanlıqdan  və mövhumatdan,  Allah və  ölüm  qarşısında  qorxu­
dan azad edir.
Ə bu H ənifə 
(699-767) -  məşhur müsəlman faqihi və məntiq 
alimi.  Hənifə  məzhəbinin  banisi  və  rəhbəri  olmuşdur. 
Osərlərində ağıl və mühakiməyə üstünlük vermişdir.
Ə hrim ən 
-  «Avesta»da  A nhra-M aynyu- şər başlanğıcının 
ifadəçisi,  qədim  İran  dualist  dinlərində,  zərdüştilikdə,  parslar- 
da  şər allahlarının başçısı və şər qüvvələrin (ölüm, xəstəlik, qış, 
q uraqlıq, yırtıcı heyvanlar və s.) yaradıcısı.
Ə qidə 
(ərəbcə «inam»,  «ehkam» özündəndir) -  İslam dini­
nin əsas  ehkamlarının külliyyatı,  onun inam  rəmzidir.  Sünnilə­
rin  əsas  ehkamları  bunlardır:  Allahın varlığına,  onun  təkliyinə 
və vahidliyinə, onun əbədiliyinə və hər şeyə qadir olmasına, in­
sanın hərəkətlərinə onun bais  olmasına inam, Allahın peyğəm­
bərlərinə,  o  cümlədən  sonuncu  peyğəmbər  Məhəmmədə  (s.) 
inam ,  ölümdən  sonra  məhkəməyə,  ölülərin  dirilməsinə  (qiya­
m ət günü),  Allah məhkəməsinə, cənnət və cəhənnəmin varlığı­
n a inam.
Şiə  ehkam larının  fərqləndirici  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki, 
onlar  peyğəmbərlik  haqqında  ehkama,  Əlinin  (ə.)  nəslindən 
olan im am lara ilahi lütf bəxş edilməsi, bu im amların qüsursuz-
543


Yüklə 16,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   122   123   124   125   126   127   128   129   ...   134




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə