Ənvər M ete Həmidov, Zəm urə Həmidova
luşu haqqında təlim. B u təlimə əsasən atom lar bölünməz, əbə
di və dəyişməz, daim hərəkətdə olan, form a və ölçüsünə görə
fərqlənən ən kiçik m addi hissəciklər hesab edilirdi. A tom ların
miqdarı, çəkisi, hərəkət sürəti və cismlərdə qarşılıqlı düzülüşü
ilə bir-birindən fərqlənməsi aləm dəki keyfiyyət müxtəlifliyinin
səbəbi hesab edilirdi. Bu təlim D em okritin atomizminə yaxın
dır. M üasir atom istika m ateriyanin son, dəyişməz mahiyyətdə
olmasını inkar edir, onun kəmiyyət və keyfiyyətcə son
suzluğunun qəbul edilməsinə əsaslanır.
B atinilik
(batin - daxili, içi) - İslam dinində təriqətçi dini-
fəlsəfi təlim. V III əsrdə hakim feodal ideologiyasına qarşı
müxalifətçi cərəyan kimi yaranmışdır. Batinilikdə manilik və
məzdəkilik əlamətləri var, qədim yunan fəlsəfəsinin və buddiz
m in təsiri olm uşdur. Batiniliyə görə, Quranı hərfi m ənada
başa düşmək olmaz, onun ayələrindəki gizli məzmunu tapm aq
lazımdır. Ziddiyyətli təlim olan batinilikdə ottodolcsal islam
əleyhinə m ütərəqqi ideyalar da v ar idi.
B ək taşiyyə, B ək taşilik
- türk sufi təriqətidir. X III əsrdə
Kiçik Asiyada yaranm ışdır. Təriqətin banisi, güman edildiyinə
görə Hacı Bəktaşi Vəli olmuşdur (1242-1337). Bəktaşiyyənin
ehkamı və ayinləri islamdan, xristianlıqdan, habelə bütpərəstlik
dən əks edilmiş müxtəlif cür ünsürlərin qarışığından ibarətdir.
Brahm anizm
- H indistanda sinfi münasibətlərin (xüsusilə
quldarlığın) inkişafı dövründə (e.ə. I minilliyin birinci yarısın
da) Beda dininin dəyişikliyə uğram ası nəticəsində yaranmış
dinlərdən biri. Təbiət qüvvələri ilə yanaşı, ictimai qüvvələri də
ilahiləşdirən B rahm anizm təlimində animistik etiqada da tə
sadüf edilir.
Buddizm
- dünyada ən geniş yayılmış dinlərdən (Xristian
lıq və İslamla yanaşı) biridir. E.ə. V I-V əsrlərdə Hindistanda
m eydana gəlmiş və e.ə. III əsrdə rəsmi din elan edilmişdir. Ba
nisi Budda («bəsirətlənmiş - nurlu» deməkdir) adı ilə məşhur
olan Siddhartha Q autam a hesab edilir. İbtidai icma münasi
bətlərinin dağıldığı, sinifli cəmiyyətin təşəkkül tapdığı dövrdə
yaranmış buddizm brahm anizm ə qarşı etiraz ifadəsi olub, ha-
540
İntellektual ekologiya
m ım n bərabərliyini elan etmişdir. H azırda Yaponiya, Şri-
L anka, Çin, Nepal, M yam a və başqa ölkələrdə yayılmışdır.
C əfər əs-Sadiq
- şiələrin altıncı imamı, Cəfərilər məzhəbi
nin banisidir. Təqribən 700-cü ildə M ədinədə anadan olmuş,
765-ci ildə vəfat etmişdir. Atası və babası kimi Cəfər Sadiq də
siyasi fəaliyyətdə və müxalifət hərəkatlarında qətiyyən iştirak
etməmişdir. Deyilənə görə, imamlığm varlığı və «İlahi nurun»
təcəssümü haqqında imamilik doktrinasını Cəfər Sadiq yarat
mışdır.
C ihad, Cahad
(ərəbcə - din uğrunda müharibə, müqəddəs
m üharibə; hərfi m ənası- cəhd etmək, mübarizə etməkdir)
-
islamın yayılması və təntənəsi naminə göstərilən cəhd. İslam
dininin Q urana əsaslanan mühüm təlim atlarından biridir.
Ç arvaka
- qədim və o rta əsr hind materialist nəzəriyyəsi.
Ç arvaka nəzəriyyəsinə görə yalnız birbaşa duyğularla dərk
olunan həqiqətdir, təkcə bu dünya mövcuddur, yeganə reallıq
m ateriyadır. İşlədiyi konsepsiyalarda çarvaka nəzəriyyəsi
Xeyir və Şər anlayışlarını insan xəyalının yaratdığı illüziya he
sab edirdi. Buna görə də bir sıra qədim mətnlərdə bu material
izm çarvaka adlanır. Ç arvaka nəzəriyyəsinə görə, yalnız hissi
varlığın iztirabı və həzzi realdır. Tərki-dünyalıq məhdudiyyəti
nin zəruriliyini rədd edən çarvaka nəzəriyyəsi həzzi insan var
lığının yeganə məqsədi sayırdı. Çarvaka nəzəriyyəsi hind fəlsəfi
fikir tarixində nadir hadisədir.
D avud
(ə.) - peyğəmbər, İsrail-Yəhudi dövlətinin (e.ə.
X I
əsrin sonu - e.ə. təqribən 950-ci il) padşahı olmuşdur. İsrail
tayfalarının ərazilərini Yəhudi padşahlığına birləşdirmiş, kəna-
nilərdən Qüds şəhərini almış və paytaxt etmiş, bir sıra qonşu
əraziləri tutm uşdur. D avud mərkəzdəşdirilmiş İsrail-Yəhudi
dövlətini yaratmış, əhalini siyahıya almışdı (e.ə. təqribən 973-
cü il).
«(Ya Rəsulum!) Biz N uha və ondan sonrakı peyğəmbərlə
rə vəhy göndərdiyimiz kimi, sənə də vəhy göndərdik. Biz İb ra
himə, İsmailə, İshaqa, Y əquba və onun övladlarına, İsaya,
Əyyuba, Yunusa, H aruna və Süleymana da vəhy göndərdik.
541
Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
Biz D avuda d a Z əburu verdik» (ən-Nisa surəsi, ayə 163).
Q urani-K ərim də buyurulur: «(Ya Rəsulum!) D avudu və
Süleymam d a (yad et)! O zam an onlar bir tayfanın qoyunları
nın girib xarab etdiyi bir əkin sahəsi haqqında hökm verdilər
və biz də onların hökmünə şahid idik. Biz onu (məsələnin
hökmünü) dərhal Süleymana anlatdıq. Və onların hər birinə
hökm (hikmət, peyğəmbərlik) və elm (şəriəti dərindən bilmək)
verdik» (əl-Ənbiya surəsi, ayə 78-79).
D ar ül-İslam
- müsəlm an dünyası, islam torpağı, İslamın
hökm ran olduğu bütün ərazi deməkdir.
D eterm inizm
(latınca təyin etm ək sözündəndir)- m addi və
mənəvi aləm hadisələrinin obyektiv qanunauyğun qarşılıqlı
əlaqəsi və səbəbiyyətlə şərtlənməsi haqqında fəlsəfi təlim. De
terminizm ideyaları
qədim dövr fəlsəfəsində meydana
gəlmişdir. D eterm inizm azadlığı inkar etmir, çünki azadlıq
dərk edilmir, zərurətdir. Yeni dövr materialist fəlsəfəsində
daha da inkişaf etdirilmişdir.
D əqiqi Ə bu M ənsur M əhəm m əd ibn Əhməd
(?- təqribən
977) - fars və tacik şairi, doğma adət və ənənələri təbliğ etmək
lə Xilafət asılılığından xilas olmağa cəhd göstərən şüubiyyə hə
rəkatının nümayəndəsidir. 958-ci ildə Samani sərkərdəsi Əbu
M ənsurun şərəfinə «G uştasbnam ə» əsərini yazmışdır. Bir əsər
ədəbiyyat tarixində «Şahnameyi-Mənsur» adı ilə də məlum
dur.
D ualizm
(latınca iki deməkdir) - m addi və ruhi substansi
yaları bərabərhüquqlu başlanğıclar hesab edən fəlsəfi təlim.
D ualizm in əsas motivi m aterializm ilə idealizmi biləşdirmək
cəhdidir. D ualizm psixofiziki paralelizm nəzəriyyəsinin fəlsəfi
əsasıdır.
E tik a
(yunanca vərdiş, adət, xasiyyət deməkdir) - öyrənmə
obyekti əxlaq olan ən qədim nəzəri fənlərdən biri, fəlsəfi elm.
E tika quldarlıq cəmiyyətində siniflərin və əmək bölgüsünün
yarandığı dövrdə fəlsəfənin əsas tərkib hissələrindən biri kimi
m eydana gəlmişdir. Q ədim Şərq və yunan mütəfəkkirlərinin
etik görüşləri əməli nəsihət xarakteri daşıyan fəlsəfi fikirlərdən
542
İntellektual ekologiya
ibarət olmuşdur.
E llinizm , H effinizm
- A ralıq dənizinin Şərq sahili ölkələri
tarixində mərhələ, M akedoniyalı İsgəndərin hərbi səfərlərin
dən tutm uş (e.ə. 334- 323), həmin ölkələrin R om a tərəfindən
işğalına qədər olan dövrü əhatə edir.
E pikiir
(e.ə. 341- 270) - ellinizm dövrünün yunan materia
list filosof və ateisti. «Epikür bağı» fəlsəfi məktəbini yaratm ı
dır. (e.ə. 306). O, 300-dək əsər yazmışdır. Epikürə görə, K ainat
sonsuz və əbədidir. Epikür allahların dünyanın işlərinə
qarışmasını inkar etmiş, materiyanın əbədiliyindən çıxış
etmişdir. O na görə, bədənin ölməsi ilə ru h da ölür. Epikürün
fikrincə, dünyanı dərk etmək mümkündür. Duyğular, hisslər
və anlayışlar, yaxud ümumi təsəvvürlər idrakın meyarıdır.
D uyğular biliklərin mənbəyi, idrakın başlanğıcıdır. İdrak inşam
nadanlıqdan və mövhumatdan, Allah və ölüm qarşısında qorxu
dan azad edir.
Ə bu H ənifə
(699-767) - məşhur müsəlman faqihi və məntiq
alimi. Hənifə məzhəbinin banisi və rəhbəri olmuşdur.
Osərlərində ağıl və mühakiməyə üstünlük vermişdir.
Ə hrim ən
- «Avesta»da A nhra-M aynyu- şər başlanğıcının
ifadəçisi, qədim İran dualist dinlərində, zərdüştilikdə, parslar-
da şər allahlarının başçısı və şər qüvvələrin (ölüm, xəstəlik, qış,
q uraqlıq, yırtıcı heyvanlar və s.) yaradıcısı.
Ə qidə
(ərəbcə «inam», «ehkam» özündəndir) - İslam dini
nin əsas ehkamlarının külliyyatı, onun inam rəmzidir. Sünnilə
rin əsas ehkamları bunlardır: Allahın varlığına, onun təkliyinə
və vahidliyinə, onun əbədiliyinə və hər şeyə qadir olmasına, in
sanın hərəkətlərinə onun bais olmasına inam, Allahın peyğəm
bərlərinə, o cümlədən sonuncu peyğəmbər Məhəmmədə (s.)
inam , ölümdən sonra məhkəməyə, ölülərin dirilməsinə (qiya
m ət günü), Allah məhkəməsinə, cənnət və cəhənnəmin varlığı
n a inam.
Şiə ehkam larının fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki,
onlar peyğəmbərlik haqqında ehkama, Əlinin (ə.) nəslindən
olan im am lara ilahi lütf bəxş edilməsi, bu im amların qüsursuz-
543
Dostları ilə paylaş: |