Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
Şüubiyyə
- «başqa xalqlar» hərəkatı
V III
əsrdə Xilafətdə,
qeyri-ərəb xalqları, o cümlədən azərbaycanlılar arasında ya
ranmış və islam ölkələrinin mədəni (bəzən siyasi) həyatında
ərəblərin hakim ro lu iddiasını inkar edən mədəni-siyasi hərə
katdır. Əsas xadimləri İbn əl-M üqətta, Həmzə əl-İsfahani və
Biruni olm uşdur.
Talm ud
- qədim yəhudi dilində «öyrənmə» deməkdir. İu-
daizmin ehkamçı, dini-etik və hüquqi müddəalarının külliyyatı.
Talm udda insanın A llahdan asılılığı, sosial qanun-qaydanın
dəyişməzliyi, səbirlilik, başqa dindən olanlara nifrət təlqin edi
lir.
T eokratiya
- yunanca hərfi mənası «Allahın hakimiyyəti»
deməkdir. Siyasi və dini hakimiyyətin ruhanilərə məxsus ol
duğu dövlət formasıdır. H azırda V atikanda və bəzi Şərq ölkə
lərində, tran d a, Küveytdə və s. yerlərdə mövcuddur.
T eologiya
- yunanca «allah» və «söz», «təlim» sö
zlərindəndir. Allah, ilahiyyat deməkdir. Müəyyən dini təlimin
sistemə salmmasıdər.
T ərbiyə
- şəxsiyyətin ictimai və mədəni həyatda, istehsalda
fəal iştirakına nail olm aq üçün onun məqsədyönlü, sistemli su
rətdə form alaşdırılm ası prosesidir. Təlim-tərbiyənin güclü vasi
təsidir. Tərbiyə cəmiyyətin ən zəruri fnksiyalarmdan biridir,
obyektiv prosesdir, adam ların arzu və istəyindən asılı deyildir.
T əriqət
- ərəbcədir. 1-ci sufilərin dini-mənəvi kamilləşmə
yoludur. Q urandan götürülmüşdür. Sufilərin anlayışına görə,
b u yol Allahı başa düşməyə, o na yaxınlaşmağa doğru aparır.
2-ci sufi qardaşlığıdır.
T ə sə w ü f
- İslam da geniş yayılmış ezoterik dini və fəlsəfi
cərəyan. T əsəw ü f islam dinindəki mənəvi həyatın və əxlaqi
dəyərlərin adıdır. Bu fəlsəfi-dini təlimdə insanın nəfsi ilə müca-
dilə edərək onu islah və tərbiyə etməsi, öz varlığından və
dünyadan keçərək, Allaha qovuşm ası məqsədi izlənilir. Bəzi
sufilərə görə, təsəw ü f sülhü olm ayan bir savaş, nəfsə qul olma
maq, şeytana alçalmamaq, nəfsin nəsibini tərk edərək Haqqın
nəsibini axtarm aq, zahirdən uzaqlaşıb batinə yaxınlaşmaq,
568
İntellektual ekologiya
əziyyətləri gizləmək, comərdlik, zəriflik və təmizlik olaraq qiy
mətləndirilir.
İlk öncə sufi adını alan Ə bu əs-Sufı (Suriyanın Rəml şəhə
rində) ilə başlayan təsəw ü f hərəkatı qısa zam anda bir çox
islam ölkələrinə yayıldı.
T əsəw üf tarixinin mənbələri zöhd (İslamın ilk yarandığı
dövrlər) və təriqətlər dövrü olaraq müəyyənləşdirilmişdir.
T əziyə
- ərəbcə «yas» deməkdir. 680-ci il oktyabrın 10-da
(hicrətin 6 1-ci ilinin M əhərrəm ayımn 10-da) Kərbəla yaxın
lığında şəhid olmuş 3-cü şiə imamı Həzrət Hüseynin (ə.) xatirə
sini yad edən şiə müsəlmanlarının dini şəbih mərasimidir.
Tövhid
- ərəbcə «birləşmə», «birləşdirmə», «təkallahlılıq»,
«monoteizm» mənasındadır. Allah yeganəliyi və təkliyi «la
ilahə illəllah» kəlamında tapmışdır. İslamın başlıca ehkamı va
hid Allaha inam - Tövhiddir. İslam təriqətlərində göstərilir ki,
bəşəriyyətin ilk dini ilahidən (Allahdan) vəhy gələn haqq din -
Tövhid dinidir. Tək Allaha -Tövhidə təzim edilməsinə
əsaslanan islamın banisi M əhəmməd peyğəmbər (s.) ərəb
ənənələrinə üstünlük verərək və hənəfilərdən bəhrələnərək,
M əkkədə politeizm (çoxallahlıq) dini əleyhinə çıxış edirdi. O,
inadkarlıqla tək Allaha - Tövhidə təzim etməyə qərar verdi.
U topiya
- yunanca «olmayan yer», «xoşbəxt yer», «xoş
bəxt ölkə» deməkdir. Elmi cəhətdən əsaslandırılmayan ideal
ictimai quruluşu bildirir. Sonralar bu anlayış uydurm a, həyata
keçirilə bilməyən ictimai qaydaları səciyyələndirmək üçün işlə
dilmişdir.
Ümmət - ərəbcə «xalq», «millət» mənasındadır. Müsəlman
icmasmın, bütün müsəlmanların birliyinə deyilir. Bu söz Q u
ran d a işlədilir.
Zəkəriyya, Yəhya - Qurani-Kərimdə buyurulur: «(Allah
dan belə bir nida gəldi: «Ey Zəkəriyya! Sənə bir oğulla (oğlun
olacağı ilə) müjdə veririk ki, adı Yəhyadır. Biz bu adı əw əllər
heç kəsə verməmişik.» (M əryəm surəsi, ayə 7)
(Yəhya dünyaya gəldikdən sonra o na dedik): «Ey Yəhya!
K itab d an bərk yapış! (Tövratı möhkəm tutub onun hökmləri-
569
Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
nə ciddi əməl et!) Biz uşaq ikən ona hikm ət (Allah kəlamının
incəliklərini anlam aq, peyğəmbərlik) verdik» (Məryəm surəsi,
ayə 12).
«Biz İsrail oğullarına kitabda (Tövratda): «Siz yer üzündə
(Zəkəriyyam, sonra d a Yəhyanı öldürməklə) iki dəfə fitnə-fə
sad törədəcək və çox dikbaşlıq (yaxud zülm) edəcəksiniz» -
deyə bildirdik» (əl-İsra surəsi, ayə 4).
Yəqub (ə .)
- İsaq peyğəmbərin (ə.) oğlu.
«Bir zam an Y usif atasına demişdi: «Atacan! Mən
(yuxuda) on bir ulduz və Günəşlə Ayı gördüm. Gördüm ki,
onlar mənə səcdə (təzim) edirlər». (Atası Yaqub) dedi: «Can
oğul! Y uxunu qardaşlarına danışm a, yoxsa sənə bir hiylə
qurarlar...
Y uxuda
gördüyün
kimi
Rəbbin
səni
(başqalarından) seçib üstün tutacaq, sənə yuxu yozmağı
öyrədəcək, bundan əvvəl babaların İbrahimə və İshaqa
nemətini tam am layıb (peyğəmbərlik) verdiyi kimi, sənə və
Y aqub nəslinə də tam am layıb verəcək...»» (Qurani-Kərim,
Yusif surəsi, ayə 4-6)
Yunus (Y unis)
- dini rəvayətə görə, uydurduğu möcüzə ya
lan çıxdığı üçün qaçıb Dəclə kənarına gəlmiş, gəmiyə minmiş,
günahkar olduğundan gəmi onu aparmamışdır, Yunusu suya
atmışlar. Bir böyük balıq onu udmuş, o da balığın qarnında
tövbə və dua etmişdir. Allah Yunusun duasını qəbul etmiş, bir
müddət sonra balıq onu kənara buraxmışdır.
Qurani-Kərim də 109 ayədən ibarət Yunus surəsi vardır.
əl-Ənbiya surəsinin 87-88-ci ayələrində buyurulur: «Zün-Nunu
(balıq sahibi Yunisi) da xatırla!) Bir zam an o (küfr etməkdə
həddi aşmış ümmətinə qarşı) qəzəblənərək çıxıb getmiş və (Bizə
xoş gəlməyən bu səbirsizliyinə görə) onu möhnətə düçar
etməyəcəyimizi (gücümüzün, yaxud hökmümüzün ona yetməy-
əcəyini) güm an etmişdi. Am m a sonra qaranlıqlar içində (ba
lığın qarnında; gecənin, yaxud dənizin zülmətində): «(Pərvər
digara!) Səndən başqa heç bir T anrı yoxdur. Sən paksan,
müqəddəssən! M ən isə, həqiqətən, zalımlardan olmuşam (əm
rinə qarşı çıxaraq özümə zülm eləmişəm)», - deyib dua etmişdi.
570
İntellektual ekologiya
Biz onun (Yunisin) duasım qəbul buyurduq və (balığın qarnın
dan çıxartmaqla) onu qəm dən qurtardıq. Biz möminlərə belə
nicat veririk».
Y usif (ə.)
- Y əqub peyğəmbərin (ə.) oğlu. Qurani-Kərimdə
buyurulur: «(Yusif (ə.) atası ilə bir müddət gözəl dövran
sürdükdən sonra Yəqub (ə.) vəfat etdi. Yusif (ə.) atasını aparıb
öz vətənində dəfn etdi və dünyanın heç bir etibarı olmadığım
gördükdə Allaha dua edərək Ondan ölüm diləyib dedi:) Ey
Rəbbim! Sən mənə səltənətdən (istədiyimdən də artıq) bir pay
verdin. Mənə yuxu yozmağı öyrətdin. Ey göyləri və yeri yara
dan! Sən dünyada da, axirətdə də mənim ixtiyar sahibimsən.
M ənim canımı müsəlman olaraq al və məni əməlisalehlərə qo
vuşdur!» (Yusif surəsi, ayə 101).
Qurani-Kərimdən: «Elçilərimiz (mələklər) İbrahimə (İsa-
qın, sonra da Yəqubun doğulacağı barədə) müjdə gətirdikləri
zaman: «Biz bu məmləkət əhlini məhv edəcəyik, çünki onlar
zalımdırlar (Allaha asi olmaqla, onun peyğəmbərini təkzib et
məklə, çirkin işlər görməklə özləri-özlərinə zülm edirlər), dedi
lər». (İbrahim) dedi: «O rada (onların içində Allahın mömin
bəndəsi) Lut da var! Onlar: Biz orada kimin olduğunu (hamı
dan) yaxşı bilirik. Biz onu və ailəsini mütləq xilas edəcəyik.
Yalnız övrətindən başqa. O (əzab içində) qalanlardan olacaq!»
- deyə cavab verdilər.» (əl-Ənkəbut surəsi, ayə 31-32)
Dini rəvayətə görə, qədim Fələstində Lut peyğəmbərin (ə.)
arvadı onun dinini qəbul etməyənlərə qoşulub ərindən üz dön
dərmişdir.
Sədi Şirazi «Gülüstan»da bu barədə yazır:
Pislərə yar oldu Lutun arvadı,
Ayrıldı peyğəmbər xanədanından.
Vəhhabilik
- hənbəli məzhəbinin ideya və prinsiplərinin if
rat şəkildə inkişafıdır. Hənbəliliyin əsasım Əhməd ibn Məhəm
məd ibn Hənbəl (780-955, Bağdad) qoymuşdur. Hənbəülik
İslamda yeniləşmə, dəyişmə və təkamülün əleyhinə olmuş,
İslam dinini ilkin şəklində mənimsəməyi, yalnız Q uran və hə
dislərə itaəti təbliğ etmişdir.
571
Dostları ilə paylaş: |