Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
rixi şəxsiyyətlərə məxsus hikmətli kəlamlar, sözlər heç vaxt
unudulm ur, nəsildən-nəslə keçərək təkrarlanır və həmişə yad
edilir. Sözün qüvvəsini qiymətləndirən, dünyamn məşhur döv
lət xadimi və sərkərdə Əmir Teym urun saray əyanlarına dediyi
sözlər tarixə düşmüşdür: «M ən nə vaxta qədər baş kəsməklə,
qan tökməklə qalib gələcəyəm. Bəs hanı sizin kəlamlarınızın
qüdrəti?!»
XX əsrin dahisi, böyük türk oğlu Qazi M ustafa Kam al P a
şa A tatürkün müharibənin ən çıxılmaz bir vəziyyətində öz əsg
ərlərinə: «M ən sizə hücum etməyi yox, ölməyi əmr edirəm!» -
deyərək döyüşə səsləməsi və qalib gəlməsi sözün insan intellek
tinə təsir qüvvəsinə ən tutarlı sübutdur.
Yenə də tarixə nəzər salsaq, görərik ki, superfaşizmin ən
səciyyəvi xüsusiyyətlərinin insanlara, millətlərə, dinlərə nifrət
ideologiyası və əməlinin nə dem ək olduğunu bir çox xalqlar
Ermənistanın Q arabağda apardığı milli nifrət müharibəsində
müşahidə etdi. N ifrət müharibəsi dünyaya yayıldıqca başqaları
d a görür, on u n yeni bir təzahür olduğunu, mənfi intellektual
faktorların yüksələn xətlə inkişafını dərk etməyə başlayır.
Müəlliflərin araşdırm aları göstərir ki, iyrənc təbliğatlar,
qırğınlar, vəhşiliklər dünyada intellektual ekoloji faktorlar ta
razlığının pozulmasına, düşmənçiliyə, nifrətə səbəb olan amil
lərdir. Dinindən, dilindən, irqindən asılı olm ayaraq hər bir
millətin doğm a Yer planetində sərbəst yaşamaq, inkişaf etmək
hüququ var və onu pozmağa heç kimin haqqı yoxdur. Tanrı
nın bizə bəxş etdiyi bu hüquq bəzi hegemon dövlətlər tərəfin
dən pozulur və bu patoloji proses davam etməkdədir,
K itabda haqlı olaraq göstərilir ki, hər bir cəmiyyətin öz d a
xilində, ölkədə, təşkilatda, hətta ailədə də mənfi intellektual a t
mosfer yaradan ünsürlər az deyil. Həmin ünsürlər, ələlxüsus ix
tiyar sahibləri, insanları sözlə yavaş-yavaş məhv edir, mənəvi
və tədricən cismani ölümə sürükləyir. Müəlliflər belə insan q a
tillərini məsuliyyətə cəlb edən bir qanun məcəlləsinin olm am a
sına təəssüflənir və hesab edirlər ki, vaxt gələcək hər bir dövlə
tin daxilində mənfi intellektual ekologiyanın sağlamlaşdırılma-
6
İntellektual ekologiya
sı həyatın ən vacib məsələsi olacaq və bu, dövlət qanunu ilə
tənzimlənəcəkdir.
İnsanın yarandığı ilk gündən ruhi aləmini qidalandırmaq
üçün həmişə inanclara ehtiyacı olmuşdur. Bu inanclar isə bəşə
rin bəzən özünün müqəddəsləşdirdiyi hər hansı bir təbiət hadi
səsində, səmavi görünən qalaktikada, bütlərdə, hətta müəyyən
canlılarda, nəhayət, fövqəlbəşər olduğuna inandığı şəxslərdə və
sonda gözəgörünməz varlıqda duymağa başlamışdır.
Müəlliflər göstərirlər ki, əsrlər boyu dünya teoloq və filo
sofları Tanrının varlığını və ya yoxluğunu sübut etməyə çalış
mış və çoxları belə qənaətə gəlmişlər ki, İslam sülh və barış di
nidir, insanlara həmişə yaxşılıq etməyi, pisliklərdən çəkinməyi
təbliğ edir.
«Allah (bəndələrini) əmin-amanlıq yurduna (Cənnətə)
çağırır və istədiyini doğru yola salır!» (Yunus surəsi, ayə 25)
Apardıqları tədqiqatlar əsasında müəlliflər dövlətdə, təbiət
hadisələri qarşısında insanın davramş, ümid və qorxularının
dindən çox elmlə əlaqədar olduğu qənaətinə gəlir və haqlı ola
raq göstərir ki, istər elmi və istərsə də dini xəbərdarlıqlar eyni
vəzifəni ifadə edir. Biri bunu elmi araşdırm alarla, başqa biri isə
Rəbbin vəhyi ilə əlaqələndirir. Ancaq məqsəd eynidir: T a m ı
nın sənə bəxş etdiyi təbiəti və şüurun məhsulu olan intellektual
ekologiyanı pozma, mənfiliklərə meyil göstərmə.
A raşdırm alardan sonra, müəlliflər belə qərara gəlirlər ki,
dini, elmi və əxlaqi amillərə dayanan vətəndaşlıq fikri uca
olduğu qədər də faydalıdır və təklif edirlər: Planetimizdə
Ümumdünya Ekologiya Təşkilatı - Ü D ET yaradılmalıdır. E l
min yeni sahəsi olan «İntellektual ekologiya» bölməsinin əsası
nı isə mənəviyyat, kəlam və onların qüdrəti təşkil etməlidir.
Müəlliflərin fikrincə, Ü D E T III minilliyin sərhədlərdən sərbəst
keçən, bütün xalqlara fayda gətirən yeni təşkilatı olmalıdır.
İnsanlığa, əmin-amanlığa, insanlığa zidd təriqətlərin fəaliyyəti
hər bir dövlətdə qanunla neytrallaşdırılmalıdır. Dinin mənə
viyyata xidmət edən tələbləri dövlət qanunları ilə birgə fəa
liyyət göstərməlidir. Dünyəvi dinlərdən İslam bu sahədə daha
7
Ənvər Mete Həmidov, Zərnurə Həmidova
inandırıcı və məqbuldur. Ön və O rta Şərq nəinki əksər dinlə
rin, o cümlədən elmin, sivilizasiya və fəlsəfənin beşiyi olm uş
dur. Tarixi dəlillər göstərir ki, fəlsəfi fikir ilk dəfə burada - M i
sirdə, Suriyada, əski Şum er-A kkad dövlətində, Babil torpağın
da intişar tapıb. Babilistan-Assuriya mədəniyyəti nəinki Ön və
O rta Şərqin, o cümlədən dünya elm və mədəniyyətinin baş
lanğıcı hesab edilə bilər. Beləliklə, müəlliflər göstərirlər ki,
dünyada ilk mədəniyyət Şərqdə yatanm ışdır və hələlik dünya
mədəniyyətinin ilk beşiyi Şumer sayılır. Qərb mədəniyyəti
bütövlükdə Şərq mədəniyyətinin bazası əsasında təşəkkül tap
mışdır.
Müəlliflər oxuculara təqdim etdikləri araşdırm aların yeku
nunda belə qərara gəlirlər: «İnsan doğulduğu andan təbiətin,
ictimai mühitin və irsi faktorların təsiri altında formalaşır.
Xoşbəxtliyin qazanılması insan davranışından, onların bir-bi
rinə münasibətindən, bir sözlə, istər insanlar arasında və istərsə
də cəmiyyətdə müsbət intellektual sferanın bərqərar olmasın
dan asılıdır. İnsan varlığı m əfhum anlayışından daha çox, bati
ni mənaları əhatə edir və cəmiyyət form asında bu ali varlığın
yaradış qayəsi, sadəcə, yaşam aq və öz m addi istək və arzularını
həyata keçirərək, onları təmin etmək olmayıb. Y aratm aq,
yüksək əxlaqi-mənəvi ideyaların təbliğatçısı olaraq yaşadığı cə
miyyətləri, mədəniyyətləri, sivilizasiyaları və s. doğru bildiyi
fəlsəfi təfəkkür tərzlərinə söykənərək sağlam beyinlərin ənənəvi
təxəyyül obyektinə çevrilmiş ideal dövlət, saf ekoloji cəmiyyət
ideyasını həyata keçirməkdir. İnsan övladı yarandığı gündən
xoşbəxtliyi, əmin-amanlığı, səadəti sevmiş, arzulamış və daim
buna nail olm aq üçün'çalışmış, mübarizə aparmışdır. Nəfsin
saflaşdırılib tərbiyələndirilməsi, rəzil əxlaqi sifətləri uzaqlaşdı
rıb, bəyənilmiş keyfiyyətləri özündə yaratm aq gözəl xüsusiyyət
dir. Allah-Təalamn ‘göndərdiyi peyğəmbərlər, insanları sevən
müdriklər, alimlər, mütəfəkkirlər, filosoflar və s. bu yolla get
miş, haqsevənləri bu yola dəvət etmişlər.»
Məhz bu səbəbdən, müəlliflər kitabda Ön və O rta Şərqin
dünyada tanınm ış bir sıra müqəddəs şəxsləri, mütəfəkkirləri, fi
8
İntellektual ekologiya
losofları, alimləri, dövlət xadimləri haqda qısa məlumat ver
miş, onların qiymətli kəlam larını yada salmışlar. İnsan mənə
viyyatının tərbiyə olunm asm da «İntellektual ekologiya və
onun yaradıcı amili - söz» bölməsində tez-tez Qurani-Kərimə,
M əhəmməd peyğəmbərin (s.) kəlam larına müraciət edilir.
Iləzrət Məhəmməd (s.) haqqında m əlum at verən müəlliflər gö
stərirlər ki, sevimli Peyğəmbərimizin (s.) məqsədi insanlara xə
bərdarlıq olub. Çünki insanın sonu iki ünvandır: cənnət və cə
hənnəm, səadət və bədbəxtlik. İnsana əvvəl doğru yol göstəril
məlidir. Əgər şəxs bu göstərişdən sonra əyri yola qədəm qoyar
sa və ilahi qəzəblə üzləşərsə, günahı özündə görməlidir. M üəl
liflər haqlı olaraq göstərirlər ki, Həzrət M əhəm m əd peyğəmbər
(s.), onun kəlamlarını, ona xas olan gözəl xüsusiyyətləri yada
salm aq insanları mənən saflaşdırır, bir d a h a A llaha yaxınlaşdı
rır. Saflıq bəşəri müsbət intellektual sferamn ihkişafına, m ərhə
mətə, əmin-amanlığa, şəfqətə, ilahi və insani məhəbbətə qovuş
durur.
K itabın növbəti bölməsində zərdüştilikdən başlamış, m üa
sir dövrə qədər Ön və O rta Şərqdə yayılmış dinlərdən söhbət
açılır, onların bəşər tarixindəki tolundan danışılır.
Müəlliflər qədim peyğəmbərlərdən Zərdüşt, M usa (ə.), İsa
(ə.), Məhəmməd (s.) və ilk xəlifələr haqda qısa məlumät ver
dikdən sonra, Ön və O rta Şərqin dünya elm, mədəniyyət, fəlsə
fə xəzinəsinə öz töhfələrini bəxş etmiş dahi insanları, onların
bəşər tarixindəki rolunu, fəlsəfi baxışlarını yada salır və belə
qənaətə gəlirlər: «D ünya sivilizasiyası qədim Şumer, Misir mə
dəniyyətindən bəhrələnir. Ön və O rta Şərq dünyanın erkən mə
dəniyyət mərkəzidir.»
Deyilənlərdən aydın olur ki, İslam insan mənəviyyatının
inkişafında, Yer planetində ekoloji tarazlığın və müsbət intel
lektual sferanın bərqərar olm asında elmlə birlikdə əsas daya
qdır.
Növbəti bölmədə Ön və O rta Şərqin m üdrik alim və filo
sofları, dövlət xadimlərinin sosial-etik, dini-fəlsəfi baxışları
haqqında qısa m əlum at verilir. Müəlliflər haqlı olaraq göstə
9