Ə n V ə r м е т е h ə m id o V z ə r n u r ə h ə m id o V a

Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
Vəhhabiliyin  təməli  Ə rəbistanda  X V III  əsrin  ortalarında 
M əhəmm əd  ibn  Ə bd  əl-Vəhhab  tərəfindən  qoyulmuşdur.  İb n  
Ə bd  əl-Vəhhaba  görə,  tövhid,  qulun  Allahı  bir  tanımasıdır. 
Tövhid  sözünü  (la  ilahə  iləllah)  söyləmək,  Allahdan  başqa  si­
tayiş olunan şeyləri tanım am aqdır. Allahla ürəklə, dillə və dav­
ranışlarla  birləşməlidir.  B unlardan  birinin  əskik  olması  və­
ziyyətində  adam   müsəlman  ola  bilməz.  Vəhhabiliyin  ən  əhə­
miyyətli  xüsusiyyətlərindən  biri  də  bidətlər  qarşısındakı  ciddi 
etirazlardır,  tb n   Ə bd  əl-Vəhhaba  görə,  Q uran  və  Sünnədə  ol­
mayan hər şey bidətdir.
H azırda Vəhhabiük təlimi Səudiyyə Ərəbistanında rəsmən 
tanınmış tslam  etiqadıdır.
Vəhy -   lüğəti  m əna  etibarilə  vəhy  «gizli  danışmaq»,  «əmr 
etmək», 
«işarə 
etmək», 
«səsləndirmək», 
«pıçıldamaq», 
«yazmaq», «tələsmək» deməkdir.  Müqəddəs kitabımız Qurani- 
Kərimdəki  müxtəlif  ayələrində  vəhyin  yuxarıda  sadalanan 
m ənalarına  rast  gəlinir. 
Ayrıca  «vəhy»  sözü  Allahın 
peyğəmbərlərinə  bəzi  şeyləri  bildirməsinə,  izah  etməsinə  də 
deyilir.
V olyuntarizm  -  
fəlsəfədə insan iradəsini varlığın ali prinsipi 
hesab  edən  cərəyan.  V olyuntarizm   termini,  həmçinin  tarixi 
prosesin obyektiv qanunları ilə hesablaşmayan və ayrı-ayrı siy­
asi xadimlərin subyektiv arzularını və özbaşına qərarlarını rəh­
bər tutan  ictimai-siyasi praktikanı xarakterizə etmək üçün işlə­
dilir.
Qurani-Kərimdə  Zülqərneyn,  Loğman  və  Üzeyirin  də 
adlarının  çəkildiyi  barədə  m əlumat  vermişdik.  Ancaq  onların 
peyğəmbər olub-olmadığı bilinmir.  Bu şəxsiyyətlər bəzilərinə gö­
rə peyğəmbər,  bəzilərinə görə  isə  övliyadırlar.  Onların haqqında 
da məlumat verməyi özümüzə borc bildik.
İsgəndər, M akedoniyalı İsgəndər,  İsgəndər  Zülqərneyn 
(e.ə. 
356-323) -  qədim  dünyanın görkəmli sərkərdəsi və dövlət xadi­
mi, M akedoniya padşahı [336-cı ildən], Aristotelin şagirdi.  E.ə. 
336-cı  ildə  atası  II  Filipp  öldürüldükdən  sonra  hakimiyyətə 
keçmişdir.  İsgəndərin hərbi yürüşləri  Qədim Yunanıstan  hərbi
572
intellektual ekologiya
sənətinin  yüksək mərhələsi olmuşdur.  Adı  Şərq ədəbiyyatında, 
mifologiyasında,  folklorunda  və  tarixi  mənbələrdə  isgəndər 
Zülqərneyn  kimi  geniş  yayılmışdır.  İsgəndərin  Azərbaycanda 
olması_haqqında müxtəlif rəvayətlər var.  Azərbaycan nağılla­
rında  İsgəndər  Zülqərneynin  adı  çəkilir.  Nizami  Gəncəvinin 
«İsgəndərnamə»  poemasında  İsgəndərin  həyatından,  hərbi  sə­
fərlərindən,  fəlsəfi  görüşlərindən  bəhs  edilir.  Poemada  onun 
Bərdə  hakimi  Nüşabə  ilə  görüşü  də  təsvir  olunur.  Nizami 
Gəncəvi  poemanın  «Şərəfnamə»  bölməsinin  giriş  hissəsində 
İsgəndəri  üç  cəhətdən,  yəni  fateh,  hakim  və  peyğəmbər  kimi 
səciyyələndirir:
Öncə söz açaram  padşahlığından,
Cahangirliyini edərəm elan.
Hikmətlə bəzəkli söz yazaram  mən,
Köhnə tarixləri təzələrəm mən.
Döyərəm qapım peyğəmbərliyə,
Tanrı da bəyənmiş, peyğəmbər, -  deyə.
Qurani-Kərimin  əl-Kəhf  surəsinin  83-99-cu  ayələrində 
məhz Zülqərneyndən bəhs edilir.
Qurani-Kərimin  əl-Kəhf  surəsinin  83-86-cı  ayələrində 
buyurulur:  «(Ya  Rəsulum!)  Səndən  Zülqərneyn  barəsində  so­
ruşarlar.  De:  «Onun  barəsində sizə bir hekayət /bəzi xəbərlər) 
söyləyəcəyəm!  Biz  onu  yer  üzərində  m öhkəmbndirib  qüvvət­
ləndirdik və hər şey verdik (hər şeyin yolunu ona öyrətdik).  O, 
(məğribə  çatmaq üçün)  yola  çıxdı.  (Tövbə  qapısı  məğribdə  ol­
duğuna görə səfərini oradan başladı). Nəhayət, günəşin batdığı 
yerə  gəlib  çatdıqda  onu  qara  palçıqlı  bir  çeşmədə  (lehməli  bir 
suda)  batan   gördü.  O,  çeşmənin  yamnda  (Allahı  tanımayan, 
kafir)  bir  tayfa da gördü.  Biz ona belə  buyurduq:  «Ya Zülqər­
neyn!  Sən  onlara  (im ana  gəlməsələr)  əzab  da  verə  bilərsən, 
(haqq yola dəvət edib) onlarla yaxşı rəftar da edə bilərsən!»
Ətrafa n u r saçan parlaq günəştək,
573

---

Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
Yalan vəsvəsədən uzaq bir mələk 
Parlaq gövhər saçdı şah hüzuruna,
Allahın vəhyini yetirdi ona:
Bu saysız dağlarcan, coşqun çaylarcan,
Alqışlar göndərdi sənə yaradan!
O səni dünyada şahlıqla birgə 
Ləyaqətli bildi peyğəmbərliyə.
Nizam i Gəncəvi
Loğm an 
-   Yaxın  Şərqdə  əsatiri  surət,  bütün  xəstəliklərə 
əlac edən əfsanəvi həkim və  mütəfəkkir.  İslamaqədərki ərəblər 
arasında  peyğəmbər və  şair  təbiətli  hökm dar kimi  təsvir  olun­
m uşdur  (ASE,  6-cı  c.,  s.255).  Qurani-Kərimin  31-ci  surəsi 
«Loğm an  surəsi»  adlanır.  Klassik  Şərq,  o  cümlədən  Azər­
baycan  ədəbiyyatında  (Nizami,  Füzuli  və  b.-nın  əsərlərində), 
hıbelə  şifahi  xalq  yaradıcılığında  hikmətli  və  nəsihətamiz  ka­
lanlar müəllifi,  ağıllı və  bacarıqlı  həkim  kimi təsvir edilir.  Q u­
rani-Kərimin ayələrində Loğm an hikmətli kəlamları,  nəsihətlə­
ri, uzatgörənüyi ilə nəzəri cəlb edir.
Quraıi-Kərimin  Loğm an  surəsinin  12,16-19-cu  ayələrində 
buyurulur.  «Həqiqətən,  Loğmana:  «Allaha  şükr  et!»  (deyə) 
hikmət  verdik...».  «(Loğman  (öyüd-nəsihətinə  davam  edərək) 
dedi: «Oğlum /dünyada gördüyün hər hansı yaxşı, yaxud pis iş) 
bir  xardal  dənə>i  ağırlığında  olsa  da,  bir  qayanın  (daşın)  için­
də,  yaxud göylərlə və ya yerin təkində olsa da, Allah onu (qiy­
amət  günü)  ortıya  gətirər  (onun  haqq-hesabını  çəkər). 
Həqiqətən,  Allah  lətifdir  (bütün  incə,  nazik  işləri  biləndir, 
lütfkardır),  (hər  şeydən)  xəbərdardır!  Oğlum!  N am az  qıl,  (in­
sanlara)  yaxşı  işlər  görməyi  əmr  et,  pis  işləri  qadağan  elə.  (Bu 
yolda) sənə  üz verəcək müsibətlərə  döz.  Həqiqətən,  bu  (dedik­
lərim)  vacib  əməllərdəndir.  A dam lardan  təkəbbürlə  üz  çevir­
mə,  yer  üzündə  lovğa-lovğa  gəzib  dolanm a.  Həqiqətən,  Allah 
heç bir özündən razını, lovğalanıb fəxr edəni sevməz. Yerişində 
müvazinət gözlə (nə çox yeyin,  nə də çox asta get) və (danışan­
da) səsini qaldırm a, çünki ən çirkin səs uzunqulaq səsidir!»
574
İntellektual ekologiya
Qaynaqlar
1.  Abbasov V.  Bioloji varlıqların şəxsiyyətə ucalmaq yolu. 
Müdrik kəlamlar. Bakı, 2003.
2.  Abbasov V. Liderlik fəlsəfəsi, Bakı, 2004.
3.  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyası,  1-10-cu  c.-lər,  Ba­
kı,  1976-1987.
4.  Aleksandr Düma. Qafqaz xatirələri, Bakı,  1985.
5.  Алиев И. История Мидии, М осква,  1960.
6.  Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 с.-də, с.  1, Bakı,  1960.
7.  Azəroğlu В. Saib Təbrizinin sənət dünyası, Bakı,  1980.
8.  Axundov M .F. Əsərləri,  1-3 c., Bakı,  1958-1962.
9.  Ağamirov M.  Sabirin dünyagörüşü, Bakı,  1962.
10.  Aslanov  E.  Yeni  intellektual  m əkana  doğru,  «Yeni 
Azərbaycan» qəzeti, 2 iyun 2010.
11.  Bəhramova N. Həzrəti Əlinin kəlamları, Bakı,  1991.
12.  Baltasar Qrasian. Kamillik elmi,  Bakı, 2000.
13.  Bünyadov T. Əsrlərdən gələn səslər, Bakı,  1993.
14.  Бунйатов З.М.  О браз источников по истории Азер­
байджана (источники арабские), Баку,  1964.
15.  Bünyadov  Z.M .  Azərbaycan  Atabəyləri  dövləti  (1136—
 
1225), Bakı,  1985.
16.  Cəfərzadə  Z.  500  hədis,  nəşr  edən  Daneşe  Ham idun, 
2000
.
17.  Cəfər  M.  Azərbaycan  ədəbiyyatında romantizm,  Bakı, 
1963.
18. Çərkəsov B.  İpə-sapa düzülmüş incilər, Bakı,  1981.
19.  D ünya  uşaq  ədəbiyyatı  kitabxanası:  X aqani,  Nizami, 
Füzuli,  Məhsəti,  Heyran  xanım,  Natəvan.  Seçilmiş 
əsərləri, Bakı, Gənclik,  1987.
20. Дубинин Н .П ., Экономическая алтернатива,  М оск­
ва,  1990.
21. D avud Nəsib. Cavanşir, Bakı, 2000.
575

---

22. Elşad  Miri.  İslam da  ailə  həyatı,  Bakı,  «Nurlan»  nəş­
riyyatı, 2006.
23. Elşad  Miri.  «İslamda  qadın-kişi  bərabərliyi»,  Bakı, 
«N urlan» nəşriyyatı, 2006.
24. Elşad  M iri.  İslam da  qadmrn  ictimai  həyatdakı  rolu, 
Bakı, «Nurlan» nəşriyyatı, 2006.
25. Eyvazov  F .  Nəsirəddin  Tusinin  etik  görüşləri,  Bakı, 
1976.
26. Eyvazov F. D ahi alim və filosof, Bakı,  1981.
27. Əntiqə.  Azərbaycan  bazarında  genetikası  dəyişdirilmiş 
məhsullar, «Olaylar» qəzeti, 26 dekabr 2007.
28. Ə kbərov  F.,  Cam alov  N .  İnsan,  mənəviyyat  və  əxlaq, 
Bakı, «Mir» nəşriyyatı, 2003.
29. Əbül  Əbbas  Müstəqfəri,  M əhəmməd  Xəlili,  Həzrəti 
M uhəm m ədən -  tibnamə,  «Azad fikir» tərcümə mərkə­
zi, Bakı, 2006.
30. Ə hm əd  Həbibullah.  A llahın  elçisi.  Tərcümə  edəni  M ə­
həm m əd T uran, naşiri Təharət, 2005.
31. Əbülfəzi  Əlami.  Q uram n  tilavət  qaydaları.  Tərcümə 
edəni Azər Turab, naşiri D arul -h u d a, 2005.
32. Əliyev  C.,  Budaqov  B.  Türklər,  azərbaycanlılar,  ermə­
nilər: Tarixi həqiqətin soyqırımı, Bakı, 2003.
33. Əliyev Q. Təbabət fəlsəfəsi, Bakı, 2000.
34. Əsgərov Ş. Təhsil və elm, «Kəlam» jurnalı, №  38,2009.
35. Əlizadə A.  Millətin əxlaqı nəyin əsasında formalaşmalı­
dır, «Səs» qəzeti,  19 yanvar 2010.
36. Fazili  A.  Azərbaycanın  qədim  tarixi  İran  tarixşünas- 
lıgmda, Bakı,  1970.
37. Göyüşov  E.  Azərbaycan  maarifçilərinin  etik  görüşləri, 
Bakı,  1960.
38. H acı  Sabir  Həsənli.  101  hədis  (Həzrəti  Mühəmməd 
aleyhissəlamın söylədikləri), Bakı,  1990.
39.  Hüseyn  Suri.  40  mövzu  və  40  həqiqət.  Tərcümə  edəni 
R za Şükürbəyli.  Sadat Rəzəvi nəşriyyatı, 2005.
Ənvər M ete Həmidov, Zəmurə Həmidova
576
İntellektual ekologiya
40. H aluk Nurbaqi.  Qurani-Kərim dən ayələr və elmi həqi­
qətlər, Bakı, 2004.
41. Həsənli  B.,  Ağalarova  Ş.  Dünya  mənim,  dünya  sənin. 
Beynəlxalq H um anitar H üququn öyrənilməsi üçün şag­
ird kitabı, Bakı,  1964.
42. Hüseynov R. M in ikinci gecə, Bakı,  1988.
43. Həkimov M . Xalqımızın deyimləri və duyumları,  Bakı, 
1986.
44. Hüseynov İsa («Muğanna»). İdeal, Bakı,  1988.
45. Həsənov Mirələkbər. İslam  fəlsəfəsinə, tarixinə və mən­
tiqinə dair ensiklopedik məlumatlar, Bakı, 2007.
46. Həsənov  Qabil.  Qlobal  istiləşmə:  ekologiya  və  iqtisadi 
problem, «Respublika» qəzeti, 31  iyul 2007.
47. Həmidov  Ə.  (Ənvər  Mete).  Ekologiya  və  sağlamlıq, 
Bakı,  1990.
48. Həmidov Ə.  (Ənvər Mete).  Torpağımız,  məhsullarımız 
və sağlamlığımız, Bakı,  1990.
49.  Həmidov  Ə.  (Ənvər  Mete).  Loğm anlar  yurdu,  Bakı, 
«Nurlan» nəşriyyatı,  1991.
50.  Ənvər  Mete.  O  torpağın  övladları,  Bakı,  «Nurlan» 
nəşriyyatı,  2006.
51.  Ənvər  Mete.  Loğm anlar,  Bakı,  «Nurlan»  nəşriyyatı, 
2008.
52.  Ənvər Mete,  N adir  Əhmədov.  İblis  xislətli  erməni,  Ba­
kı, 2009.
53.  H arun Yəhya, Q uran möcüzələri. Çevirəni Elşad Miri.
54.  Hafiz  Mirzə.  Ekologiyanı  insanlardan  qorumalı, 
«Olaylar» qəzeti,  15-17 avqust 2009.
55.  Hafiz Mirzə.  Dünyanın  əşrəfi sayılan insan və biosfera, 
«Olaylar» qəzeti,  18 avqust 2009.
56. Xatəmül-Ənviya.  Həzrəti M əhəmməd və həyatı,  A nka­
ra,  1993.
57. Xanım lar  xanımı  Həzrəti  Fatimeyi-Zəhra  (ə),  «Əllıu- 
də» Bakı, «Şərq-Qərb» nəşriyyatı, Bakı,  1993.
58. İkrami. Məsum im am lardan tibnamə, Bakı, 2006.
577

---

Ənvər M ete Həmidov, Zəmurə Həmidova
59. İmaməliyeva-Babanlı  T.,  İmaməliyeva  V.,  İmaməliyev 
R., H ikm ət və kəlam ensiklopediyası, Bakı,  1998.
60. И брагимбеков M., Завтра будет поздно, В.сб.:  К он­
фликт в Н агорном Карабахе, Bakı,  1990.
61. İsmayılov M . N übüw ətin qayəsi, «İrfan» jurnalı, №28, 
2009.
62.  İbrahim   Baz.  Bir  gün  dünyanın  da  qəlbi  dayanacaq, 
«İrfan» jurnalı, № 28, 2009.
63. Kərim ov  Q.  Şəriət  və  onun  sosial  mahiyyəti,  Bakı, 
1987.
64. Kəülə və Dimnə, Bakı, 2006.
65. Керимов У .И . «Из философского наследия народов 
Востока», DaniKəHd,  1972.
66. Köçərli F. Bəstəkarın xatirəsi, Bakı,  1976.
67. Qabusnam ə, Bakı,  1989.
68.  Qasımov Elşən. Attila, A ltunkitab, 2007.
69. Qüdrətov  O.H.,  Qüdrətov  N.O.  Peyğəmbərə  40  sual, 
Bakı, Bilik,  1993.
70.  Quliyev G. Nizami və təbabət,  Bakı,  1993,
71. Q urani-K ərim   məali.  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi.
Ərəb 
dilindən 
tərcümə 
edənlər: 
Z.M .Bünyadov,
V.M.Məmmədəliyev.  Bakı, «Qismət» nəşriyyatı, 2006.
72.  Lokm an Helvaçı.  Gələn qalmaz,  gedən gəlməz,  «İrfan» 
jurnalı, №  28, 2009.
73.  M ahm udov  M .  Y urdum uzun  ərəbdilli  mədəniyyəti, 
«Azərbaycan» jurnalı,  №  3,  1979.
74. M ehm et  K am al  Pilavoğlu.  Böyük  insan  Həzrəti  Əli, 
«Günəş» nəşriyyatı, Bakı, 2008.
75. M əhəmməd Peyğəmbər.  Kəlamlar, Bakı,  1990.
76. M əhəmm əd  Riza  M əhdəv  Kəni.  İslamda  əxlaq,  tərc­
ümə  edəni  Ceyhun  Cəfərov,  Bakı,  «Qələm»  nəşriyyatı, 
2005.
77. M əmm əd Araz. Daş harayı, Bakı,  1992.
578
İntellektual ekologiya
78.  Məmmədov-Z.C.  Bəhmənyarın  fəlsəfəsində  «ilk  səbəb» 
və  «nəticə»  anlayışına  dair,  Azərbaycan  SSR  EA  Xə­
bərləri, №3,  1973.
79.  Məmmədov Z.C. Azərbaycanda X I-X III əsrlərdə fəlsə­
fi fikir, Bakı,  1978.
80. Məmmədov  (Gəncəli)  S.  Ömürlərdən  səhifələr,  Bakı, 
1973.
81.  Məmmədov Urbaş.  Kimləri sevməli, «İrfan» jurnalı, №  
28, 2009.
82.  M əmmədyarov  Şünazi  Əhəd  oğlu.  İslamda  dövlətçilik 
prinsipləri. Avtoreferat,  Bakı, 2009.
83.  Məryəm Selcan. İlahi möcüzələr,  1-2-ci c.,  Bakı, 2008.
84.  Məti  Osmanoğlu.  Əm ir  Teymurun  vəsiyyətləri,  Bakı, 
1991.
85.  M ir  Cəlal.  Cəlil  Məmmədquluzadə  realizmi  haqqında, 
Bakı,  1966.
86.  Mirbağırov K.  Seyid Əzim Şirvani,  Bakı,  1959.
87.  M isbah  Yəzdi.  Allaha  doğru  (əxlaq  dərsləri).  Tərcümə 
edəni Məhəmməd Azəri, naşiri Surusu Mehr, 2005.
88.  Musazadə  Ə.  Ziyalı  və  ictimai  məsələlər,  Əmir  Kəbir 
nəşriyyatı,  1992.
89.  Nizami Gəncəvi. İsgəndərnamə, Bakı,  1982.
90.  Süleymanoğlu  N.,  Asifqızı  K.  A llaha  səcdələrlə,  Bakı, 
2004.
91.  Nəsirəddin Tusi, Əxlaqi-nasiri, Bakı,  1989.
92.  Nəzərli  S.  Heydər  Əliyev  A tatürk  haqqında,  Bakı, 
2003..
93.  Nəzərli S.  Müdrik A tatürk, Bakı, 2006
94. Nərimanov N. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 2001.
95.  N ehru  Cəvahirləl.  Ümumdünya  tarixinə  nəzər,  Bakı, 
1986.
96. Osm an  N uri  Topbaş.  Məsnəvi  dəryasından  abi-həyat 
qətrələri,  A nadolu türkcəsindən  Azərbaycan  türkcəsinə 
uyğunlaşdıran  M əm m əd Aslan,  Bakı,  «ipək  yolu» nəş­
riyyatı, 2007.
579

---

Ənvər M ete Həmidov, Zər пиrə Həmidova
97. O sm an N uri Topbaş. H aqq dostlarının nümunəvi əxla­
qından.  Axirəti  dünyadan  üstün  tutmaq,  «İrfan»  ju r­
nalı, № 28, 2009.
98.  Rəmzi C. M ani, Bakı,  1979.
99. Rüstəmxanlı S. Ömür kitabı, Bakı,  1988.
100.  Saleh bəy. Dünyanın taleyi, Bakı,  1998.
101.  Salamzadə Ə.V. Əcəmi Naxçıvani, Bakı,  1976.
102.  Sədi Şirazi. Gülüstan.  Bakı, 2006.
103.  Səməd  Vurğun.  Seçilmiş  əsərləri,  1-3  c.,  Bakı,  1986- 
1987.
104.  Səmədov A. Hikmət sahibləri, Bakı, 2008.
105.  Süleymanov  M.  Eşitdiklərim,  oxuduqlarına,  gördüklə­
rim, Bakı,  1987.
106.  Şinazi G. Missionerlik, Bakı, 2006.
107.  Tağıyev R .  Salman Mümtaz.  Bakı,  1974.
108.  Türkoğlu  A.  Ateizm  və  onun  tənqidi,  Diyanət  işləri 
Başkanlığı Nəşrləri, A nkara,  1999.
109.  V ahabzadə B. Seçilmiş əsərləri, 2-ci c., Bakı,  1975.
110.  V ahabzadə B. Axı dünya fırlanır,  Bakı,  1987.
111.  V ahabzadə B. Gəlin açıq damşaq, Bakı,  1988.
112.  V ahabzadə  İ.  Süleyman  Rüstəm  və  Cənub  mövzusu, 
Bakı,  1986.
113.  Vəlixanlı N .  11-ci əsrin  görkəmli alimi Əbu-r-Reyhan 
əl-Biruni, Azərbaycan SSR EA Xəbərləri (Tarix, fəlsəfə 
və hüquq seriyası),  1973, №3.
114.  Verdiyeva Z.  Üzbəüz,  «Azərbaycan gəncləri»  qəzeti,  1 
oktyabr 1988.
115.  Y unus  Əmrə.  Aşiq  Veysəl,  İki  zirvə.  Tərtib  edəni  və 
çevirəni M əm m əd Aslan, Bakı,  1982.
116.  Zəkiyev Ə. Bəhmənyarm fəlsəfi görüşləri, Bakı,  1958.
580
İntellektual ekologiya
İçərisi
Həyat baxçasmdan  hikmətli damlalar................................... 3
Ön söz........................................................................................5
I FƏ SİL. Söz tanrının möcüzəsidir........................................17
İntellektual ekologiya (abi-hava, abi-həyat) və
onun yaradıcı amili -  Söz........................................................18
П FƏ SİL . Şərqin hikmətlər simfoniyası.................................54
Dinlərin və elmlərin beşiyi Şərq............................................. 55
Ön və O rta Şərqin bəzi müqəddəs şəxsiyyətləri
haqda qısa m əlu m at................................................................79
Ön və O rta Şərqdə qədim dini-əxlaqi, sosial-etik,
fəlsəfi təlimlər........................................................................... 102
Ön və O rta Şərq mütəfəkkir, alim, filosof və dövlət
xadimlərinin sosial-etik, dini fəlsəfi baxışları..................... 107
ö n  və O rta Şərqdə dövlətçiliyin təkamülünə təkan
verən şəxsiyyətlər.................................................................... 152
Ana insaniyyətin məşəl aparam , onun ayaqları
altındadır C ənnət..................................................................... 184
Soyuq məzara da zinətdir in s a n ................................. ..'........199
Ш  FƏ SİL. Müsbət intellektual ekoloji tarazlığı yaradan
Am illər.......................................................................................209
Sözün ucalığı.............................................................................210
Qiymətli incidir hikmətli kəlam ..............................................218
İslam mütləq həqiqətlərdən gələn göyün yerə m üjdəsidir... 230 
Kamilliyə, inkişafa meyil insan xislətinin ilahi nemətidi ....238
Tərbiyə cəmiyyətin həyat və inkişafı üçün əsas am ild ir..... 264
İslamda ailə həyatı, qadın və kişi münasibətləri................... 280
Yer planeti əcdadımızın məskunlaşdığı m əkandır...............292
581

---

Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
insan ağlı, təmiz qəlbi, təvazökarlığı, əxlaqı və mənəviyyatı
sayəsində yüksəlir, müdrikliyi ilə tan m ır.............................298
Vicdan insam n daxili məhkəməsidir, o, həqiqətə
güvənir. Ə dalət dövlətin xəzinəsidir..................................... 316
Doğruluq dost qapısıdır, həqiqət ağlın günəşidir,
etiraf və tövbə insanın mənəvi paklığıdır............................ 323
Mərhəmət, şəfqət, yaxşılıq, eşq-m əhəbbət...
insanın ilahi xislətləridir.......................................................... 330
Mərdlik -  qorxuya nifrət, qələbəyə başlanğıc, dost
isə çətin və ağır günlərin dayağıdır........................................347
Əmək insanın formalaşmasında, gənc nəslin 
tərbiyəsində, bəşəri əlaqə və münasibətlərin 
yaranm asında əsas m eyardır.................................................. 357
IV   F Ə S İL . M ənfi intellektual ekoloji sferanı yaradan 
am illər................................................................................................. 365
K ainatda hər şey ziddi ilə b ilin ir........................................... 366
İblis bütün pisliklərin baş təmsilçisi və təhrikçisidir............ 369
Təkəbbür və lovğalıq............................................................... 374
İnsanın ən qorxulu düşməni onun nəfsidir -  tamahkarlıq,
haram, o ğ u rlu q ........................................................................ 378
Həsəd, paxıllıq, pislik, kin, nifrət hərislik insan
əzabının səbəbləridir................................................................384
Qəzəb, mübahisə, dalaşqanlıq -  bütün pisliklərin açarıdır. 394
Xudpəsəndlik varlığın yoxsulluğudur...................................410
Riyakarlıq, hiyləgərlik, ikiüzlülük, yaltaqlıq, xəyanət, 
qeybət, fitnəkarlıq, bədnamlıq, ləyaqətsizlik
şeytanı xislətlərdir.................................................................... 412
Yalan zalımın dinidir, lənət q ism əti..................................... 422
Zülm, qəddarlıq küləyi əsən dənizdən intiqam  dalğası
q a lx ar........................................................................................ 431
N adanlıq nifaqın başlanğıcıdır.............................................. 442
582
intellektual ekologiya
V  F Ə S İL . Qəbahət dünyada deyil, ona aldanandadır,
gələn qalmaz, gedən gəlm əz........................................................ 449
H ansı yerdə xəzinə var, keşiyini ilan çəkər.......................... 450
D ünya -  sonu ölüm, həyat sınaqlar içində sevgi, 
haqsızlıqlar aləmində əzab-işgəncə...................................... 460
VI F Ə S İL . Kainatın ağlı və nizamnaməsi Qurani-Kərimdir 489
Etiqad inkişafa əngəl ola bilməz, din və elmin
sinergetikası  bəşəriyyəti fəlakətdən qorum alıdır............... 490
İslam haqq yoluna çağırışdır.  Şəxsiyyətlərin
dediklərindən........................................................................... 509
Son qənaətim iz....................................................................... 524
Şərhlər...................................................................................... 539
Q a y n aq lar...............................................................................575
583

---

ƏNVƏR М ЕТЕ HƏMİDOV