məlumat verənlərdən biri məhşur coğrafiyaşünas-
səyyah İbn-Xordabehdir.
“Cavahimameyi-Lənkəran”ın
müəllifi
Səidəli
Kazımbəy
oğlu
Boradigahi
problem
ətrafında
düşünərək maraqlı mülahizələrini söyləmişdir. 0,1869-
cu ildə yazmış olduğu
adıçəkilən əsərində “talış”
sözünün qədim İran dillərində “Təyalis” sözündən
yarandığını ehtimal edir. Müəllifin “Təyalis”in (Talış)
mənası
haqqında
üç
ehtimalı
var.
Səidəli
Kazımbəyoğlunun bir ehtimalı aşağıdakı kimidir:
“Birincisi - Təyaiisan sahibləri. Təyalisan başa və çiyinə
salınan geyim adıdır. Bu yerdə çox vaxt yağış yağdığı üçün,
yağışdan qorunmaq məqsədi ilə adi kisədən düzəldilmiş
geyimdən istifadə olunurmuş. Bu adətə indi də rast gəlmək
olur.”65
Apardığımız etnoqrafik müşahidələrdən bəlli olur ki,
adi kisənin bir küncünü digər küncünün içərisinə daxil
etməklə ucu şiş olan yağışdan qoruyucu baş və çiyin
geyimi əldə etmək olur.
Bir məlumatı da qeyd edək ki, buna oxşar ifadə
saklara da aiddir və məlumdur ki, e.ə VII əsrdə
“şişpapaq saklar” Manna ərazisinə gəlmişlər. Ola bilsin
ki, bu ad əvvəllər köçəri “şişpapaq saklaf’m talışların
yaşadıqları bugünkü torpaqların ucqar şimalında
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
65 Səidəli Kazımbəy oğlu. Cəvahimameyi-Lənlcəran, Lənkəran, 1988,
(Makina çapı ilə Lənkəranlı MirSalam Babayev tərəfindən
hazırlanmişdır.) s. 6.
- 5 4 -
Cəlilabad - Biləsuvar ərazisində məskunlaşması ilə
onlara aid edilmiş, sonralar isə qonşular Kadusiya
ölkəsində yaşayan bütün əhaliyə bu adı şamil etmişlər.
“Sakala” sözünün talış dilində açması elə “başı papaqlı”
deməkdir.
Bizim əsərin “X əsr müəllifləri Talış haqqında” olan
bəhsində qeyd etdiyimiz kimi, Cəlilabad rayonunun ən
qədim adlarından biri Həməşora olmuşdur. Bəzi
tədqiqatçılara görə bu ad əslində “Haoma şirə” şəklində
olmuşdur. Məlumdur ki, yunan tarixçisi Herodot öz
“Tarix” əsərində saklardan bəhs edərək onları dörd
qrupa ayırmış və onlardan bir qrupunu “haoma şirəsi
hazırlayan sakalar” adlandırmışdır. Diqqət çəkən digər
bir
məqam həm kadusilərin, һәш də
sakalarm
Herodotun
“Tarix”
əsərində
XI
Satraplıqda
yaşandıqlarının göstərilməsidir.
Digər bir antik yunan müəllifi Strabonun sakalar
haqqında
məlumatını
təhlil
edərkən
Qiyasəddin
Qeybullayev belə yazır :
“Strabon (I əsr) Atropatena ərazisində Sakasena adlı
əyalətin adını qeyd edir (Strabon XI,7,2). Bu ad saka
etnonimindən və mənsubiyyət bildirən “sin” şəkilçisindən
ibarətdir. Həmin Sakasena (əslində
Sakaşin) Astara
rayonunun ərazisində Sakaşon və Sakşon toponimlərində
indiyədək qalmışdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki,
/
t
e
/
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- 5 5 -
Sakaşin talışların
əcdadları olan kadusların ərazisində
yerləşirdi.”66
Bu ehtimalı qəbul etsək onda sakaların talış xalqının
etnogenezində müəyyən rolunun olduğunu qəbul
etməliyik. Lakin onu da qeyd etmək olar ki, əgər sakları
türkdilli tayfalar kimi qəbul etsək onların buraya
gəlişini türkdillilərin talış torpaqlarına ilk axınlarından
biri kimi dəyərləndirilməlidir. Y ox, əksinə əksər
müəlliflərin qəbul etdiyi kimi sakları İrandilli kimi
qəbul etsək belə bu halda onların Talış torpaqlarında
məskunlaşması başa düşüləndir. Çünki, tarixşünaslıqda
artıq qəbul edildiyi kimi, müəyyən səbəblər üzündən
yerlərini dəyişən tayfalar əksərən özlərinə yaxın (dil
cəhətdən)
və
qohum olan tayfalarla yanaşı
məskunlaşmağa üstünlük vermişlər.
Yenidən, əsas mövzuya qayıdıb demək istərdik ki,
Səidəli Kazımbəy oğlu Boradigahinin irəli sürdüyü
“təyalisan sahibləri” mülahizəsi də “talış” sözünün
formalaşmasında müəyyən rol oynaya bilərdi.
Daha sonra Səidəli Kazımbəy oğlu yazır:
“İkincisi: “Məcməül bəhreyn” kitabında talış sözü saf, təmiz
və hər bir nöqsandan uzaq kimi qeyd edilir. Bu da ona
görədir ki, bu yerin adamları doğru danışan, ürəyi təmiz, hər
cür hiylə-piylədən uzaq adamlardır.”67
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
66 Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, B .,
1994, s. 157
67 Səidəli Kazımbəy oğlu. Göstərilən əsər, s. 6.
- 5 6 -
Nəzərə alsaq ki, “talis” sözü ərəb dilində yuxarıda
göstərilən mənanı verir və talış adının ilk forması
“taylasan” ilk dəfə ərəb mənbələrində çəkilir, bu
ehtimalın da müəyyən əsası vardır. Lakin, bu ad
görünür nə Əməvilərin, nə də Abbasilərin dövründə
deyil, onlardan daha əvvəl verilmişdir.
Çünki,
Abbasilər XüiTəmi hərəkatının sahibləri olmuş bu xalqı
və öz düşmənlərini saf, təmiz adlandırmazdılar. Böyük
ehtimal ki, bu ad talışlara şiələrin birinci imamı Həzrəti
Əli ibn Əbu Talibin dövründə verilmişdir. Çünki,
talışlar
məhz
Əlinin
xilafəti
dövründə
islamı
könüllülüklə qəbul etmişlər.
Bu fikri rus müəlliflərindən D.İlyin də qeyd edərək
yazırdı ki, talışlar həqiqətən də təmiz əxlaqa, sakit
həyat tərzinə malikdirlər. Sonra müəllif vurğulayır ki,
onlar qarət və oğurluğu sevməzlər.
“Cavahimameyi-Lənkəran”m
müəllifi
həqiqətə
uyğun hesab etməsə də “talış” sözüylə bağlı əsərində
bir fikiri də verir:
“Bəzilərinin fikrinə görə “talış” sözü “tülüş” sözündən
əmələ gəlmişdir. “Tül” talış dilində “palçıq” mənasını verir.
Tülüş, yəni palçıqlı yer deməkdir.
Bu fikrə istinad edənlər sübut etməyə çalışırlar ki, Talışda
ilin çox vaxtı yağış yağdığı üçün palçıq çox olur. Ona görə də
bu#er Tülüş adlanır. Əlbəttə, bu şərh həqiqətdən uzaqdır.68
/
68 Yenə orada.
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
Ö ■
- 5 7 -