Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/112
tarix26.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#12930
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   112

 

 
                                                                                                
        
 
 
             
2

= 90 km/saat    
                      
1

= 100 km/saat
                                               
                                              
                                                            Şəkil 5.         
    
Mexanikanın  əsas  məsələsi.  Mexanikada  müxtəlif  hərəkət  formaları 
öyrənilərkən öncə mexanikanın əsas məsələsi adlanan məsələ həll edilir.  
Mexanikanın əsas məsələsi  dedikdə hərəkət edən cismin hər bir zaman 
anına  uyğun  vəziyyətini,  daha  dəqiq  desək,  həmin  vəziyyətə  uyğun  fəza 
koordinatlarını tapmaq başa düşülür.  
Belə çıxır ki, mexanikanın əsas məsələsini həll etməklə, biz hərəkət edən 
cismin  koordinatlarının  zamandan  asılılıqlarını,  yəni  x(t),  y(t)  və  ya  z(t) 
asılılıqlarını öyrənmiş oluruq.  
Artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi,  yalnız  hər  hansı  cismə  nəzərən  hərəkətdən  və 
ya  sükunətdən  danışmaq  olar.  Bu  baxımdan,  cismin  hərəkəti  və  ya  sükunət 
vəziyyəti  hansı  cismə  nəzərən  öyrənilirsə,  həmin  cisi  hesablama  cismi  adlanır. 
Koordinatın  zamandan  asılılığını  öyrənmək  üçün  isə  hesablama  cismi  ilə 
koordinat  oxları  bağlamaq  lazımdır.  Belə  bir  sistem,  yəni  hesablama  cismi  və 
onunla bağlı olan koordinat oxları  hesablama sistemi  adlanır.  
Düzxətli  hərəkətdə  hesablama  cismi  ilə  bir,  müstəvi  üzrə  hərəkətdə  iki, 
səmada hərəkətdə isə üç koordinat oxu bağlamaq lazımdır. Bu halda hərəkətlər, 
uyğun  olaraq,  bir  ölçülü,  iki  ölçülü  və  üç  ölçülü  fəzada  hərəkətlər  adlanır.  Biz 
hələlik  düzxətli  hərəkət  formaları  ilə  tanış  olduğumuzdan,  hesablama  cismi  ilə 
yalnız bir koordinat oxu (x oxu) birləşdirməklə x(t) asılılığını öyrənəcəyik (şəkil 6). 
Cismin     hərəkətini   öyrənmək,                                                         
əslində    onun     hər    bir     nöqtəsinin                                                       
hərəkətini  öyrənmək  deməkdir. Etiraf                                                         

 
edək   ki,   cismin   hər    bir   nöqtəsinin                                                                       X                                                                  
hərəkətini öyrənmək praktiki  cəhətdən                                            
Şəkil 6.
 


 
10 
 
mümkün  deyil. Ona görə də əvvəlcə sadəlik xatirinə elə hərəkət növləri  ilə tanış 
olacağıq ki, bu hərəkətlərdə cismin bütün nöqtələri eyni cür hərəkət etmiş olsun. 
Aydındır  ki,  bu  halda  onun  bütün  nöqtələrinin  hərəkətini  öyrənməyə  ehtiyac 
qalmır. 
Bütün nöqtələri eyni cür hərəkət edən cismin hərəkəti irəliləmə hərəkəti 
adlanır.  
Başqa  sözlə,  əgər  cisim  üzərində  xəyalən  götürülmüş  düz  xətt  hərəkət 
zamanı özünə paralel qalırsa, cismin belə hərəkəti irəliləmə hərəkəti adlanır.  
Əgər  cismin  hər  hansı  bir  hesablama  sistemində  vəziyyətini 
müəyyənləşdirmək  istəyiriksə,  onda  bu  cismin  hər  bir  nöqtəsinin  hesablama 
cismindən hansı məsafədə olduğunu müəyyən etmək lazımdır. Bu məsələnin həlli  
də  praktiki  cəhətdən  mümkün  deyil  (şəkil  7).  Cismi  maddi  nöqtə  kimi  qəbul   
etməklə bu çətinlikdən çıxmaq  mümkündür. Aydındır ki, cismə maddi nöqtə kimi 
baxmaq onun ölçülərini nəzərə almamaq deməkdir. Bəs, nə  zaman cismə maddi  
nöqtə  kimi  baxmaq  olar ?        
Əgər,  cismin  hesablama  cismindən                                                                                     
olan  məsafəsi və ya cismin getdiyi yol onun                                                                                
ölçülərindən çox-çox böyük olarsa,bu halda
                                              
                   X    
cismin ölçülərini nəzərə almamaq olar,
 
yəni
                          Şəkil 7.
 
ona maddi nöqtə kimi baxmaq olar.
                                             
Belə çıxır ki, eyni bir cismə bir hərəkət halında maddi nöqtə kimi baxmaq 
olursa, digər halda bunu etmək olmur. 
Maddi  nöqtə.    Verilmiş  şərtlər  daxilində  ölçüləri  nəzərə  alınmaya  bilən 
cisim maddi nöqtə adlanır.  
Qeyd  edək  ki,  cismin  maddi  nöqtə  kimi  qəbul  olunması  heç  də  onun 
ölçülərinin  kiçik  olması  kimi  başa  düşülməməlidir.  Daha  dəqiq  desək,  cismin 
maddi  nöqtə  kimi  qəbul  olunub  -  olunmaması  onun  ölçülərinin  kiçik  və  ya 
böyüklüyü  ilə  müəyyən  edilmir.  Cismin  maddi  nöqtə  kimi  qəbul  olunması  üçün 
onun ölçüləri getdiyi yola nisbətən qat-qat kiçik olmalıdır. Məsələn, kifayət qədər 
böyük ölçüyə malik Yer kürəsini onun Günəş ətrafında hərəkətini öyrənən zamanı 
maddi  nöqtə  kimi  qəbul  edə  biləriksə,  digər  bir  halda,  məsələn,  qatarın  Yer 
üzərində hərəkəti zamanı maddi nöqtə kimi qəbul edə bilmərik. 


 
11 
 
#    Yerdəyişmə.  Mexaniki  hərəkətin    «Gedilən  yol»    adlanan  parametri 
mexanikanın əsas məsələsini həll etməyə imkan vermir. Daha dəqiq desək, təkcə 
yolu bilməklə, biz cismin son vəziyyətinin koordinatlarını təyin edə bilmərik, çünki 
bu zaman həm də hərəkətin istiqaməti məlum olmalıdır. Ona görə də, hərəkətləri 
öyrənmək üçün ədədi qiyməti ilə yanaşı, həm də istiqaməti olan parametr daxil 
edilmişdir. Vektorial kəmiyyət olan bu parametr  «Yerdəyişmə »  adlanır və     ilə 
işarə olunur.  
Yerdəyişmə      dedikdə        cismin      başlanğıc    vəziyyətini      onun    son  
vəziyyəti  ilə  birləşdirən   istiqamətlənmiş  düz xətt parçası  başa  düşülür.  
Şəkil    8 - də   göstərilən     halda              A.                      

S
                   .B                                                                                                                                                                                                                                                        
yerdəyişmə  modulca   gedilən   yoldan                                                                                                                                                                                              
kiçikdir:  
.                                                                                  S 
                                                                                           Şəkil 8. 
 
Düzxətli   hərəkətdə  isə  (şəkil 9)                               
yerdəyişmə vektorunun  ədədi  qiyməti               A.                        S                     .B                  
(modulu)    gedilən  yola  bərabər olur:                                           

S
           
   
    
.           
                                                                        
Şəkil 9. 
                                       
VEKTORLAR ÜZƏRİNDƏ ƏMƏLLƏR 
 
 
Ədədi  qiymətindən  başqa  istiqaməti  də  olan  kəmiyyətlər  vektorial 
kəmiyyətlər adlanır. 
 
Qeyd  edək  ki,  yalnız  ədədi  qiyməti  ilə  xarakterizə  olunan  kəmiyyətlər 
skalyar kəmiyyətlər adlanır. Cəbri toplanan skalyar kəmiyyətlərdən fərqli olaraq, 
vektorial  kəmiyyətlər    həndəsi  toplanır,  yəni  onların  toplanması  zamanı  ədədi 
qiymətləri ilə yanaşı,  həm də istiqamətləri nəzərə alınır.  
Vektorların  toplanması.  1.  Üçbücaq  qaydası.  Bu  qayda  üzrə  vektorları 
toplamaq  üçün  toplanan  vektorlardan  biri  saxlanılır,  o  biri  isə  ədədi  qiyməti  və 
istiqamətini dəyişməmək şərti ilə özünə paralel olaraq elə sürüşdürülür ki, onun 
başlanğıcı  birincinin  sonu  ilə  üst-üstə  düşsün.  Sonra  isə  birincinin  başlanğıcı  ilə 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   112




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə