9
2
= 90 km/saat
1
= 100 km/saat
Şəkil 5.
Mexanikanın əsas məsələsi. Mexanikada müxtəlif hərəkət formaları
öyrənilərkən öncə mexanikanın əsas məsələsi adlanan məsələ həll edilir.
Mexanikanın əsas məsələsi dedikdə hərəkət edən cismin hər bir zaman
anına uyğun vəziyyətini, daha dəqiq desək, həmin vəziyyətə uyğun fəza
koordinatlarını tapmaq başa düşülür.
Belə çıxır ki, mexanikanın əsas məsələsini həll etməklə, biz hərəkət edən
cismin koordinatlarının zamandan asılılıqlarını, yəni x(t), y(t) və ya z(t)
asılılıqlarını öyrənmiş oluruq.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, yalnız hər hansı cismə nəzərən hərəkətdən və
ya sükunətdən danışmaq olar. Bu baxımdan, cismin hərəkəti və ya sükunət
vəziyyəti hansı cismə nəzərən öyrənilirsə, həmin cisi hesablama cismi adlanır.
Koordinatın zamandan asılılığını öyrənmək üçün isə hesablama cismi ilə
koordinat oxları bağlamaq lazımdır. Belə bir sistem, yəni hesablama cismi və
onunla bağlı olan koordinat oxları hesablama sistemi adlanır.
Düzxətli hərəkətdə hesablama cismi ilə bir, müstəvi üzrə hərəkətdə iki,
səmada hərəkətdə isə üç koordinat oxu bağlamaq lazımdır. Bu halda hərəkətlər,
uyğun olaraq, bir ölçülü, iki ölçülü və üç ölçülü fəzada hərəkətlər adlanır. Biz
hələlik düzxətli hərəkət formaları ilə tanış olduğumuzdan, hesablama cismi ilə
yalnız bir koordinat oxu (x oxu) birləşdirməklə x(t) asılılığını öyrənəcəyik (şəkil 6).
Cismin hərəkətini öyrənmək,
əslində onun hər bir nöqtəsinin
hərəkətini öyrənmək deməkdir. Etiraf
edək ki, cismin hər bir nöqtəsinin X
hərəkətini öyrənmək praktiki cəhətdən
Şəkil 6.
10
mümkün deyil. Ona görə də əvvəlcə sadəlik xatirinə elə hərəkət növləri ilə tanış
olacağıq ki, bu hərəkətlərdə cismin bütün nöqtələri eyni cür hərəkət etmiş olsun.
Aydındır ki, bu halda onun bütün nöqtələrinin hərəkətini öyrənməyə ehtiyac
qalmır.
Bütün nöqtələri eyni cür hərəkət edən cismin hərəkəti irəliləmə hərəkəti
adlanır.
Başqa sözlə, əgər cisim üzərində xəyalən götürülmüş düz xətt hərəkət
zamanı özünə paralel qalırsa, cismin belə hərəkəti irəliləmə hərəkəti adlanır.
Əgər cismin hər hansı bir hesablama sistemində vəziyyətini
müəyyənləşdirmək istəyiriksə, onda bu cismin hər bir nöqtəsinin hesablama
cismindən hansı məsafədə olduğunu müəyyən etmək lazımdır. Bu məsələnin həlli
də praktiki cəhətdən mümkün deyil (şəkil 7). Cismi maddi nöqtə kimi qəbul
etməklə bu çətinlikdən çıxmaq mümkündür. Aydındır ki, cismə maddi nöqtə kimi
baxmaq onun ölçülərini nəzərə almamaq deməkdir. Bəs, nə zaman cismə maddi
nöqtə kimi baxmaq olar ?
Əgər, cismin hesablama cismindən
olan məsafəsi və ya cismin getdiyi yol onun
ölçülərindən çox-çox böyük olarsa,bu halda
X
cismin ölçülərini nəzərə almamaq olar,
yəni
Şəkil 7.
ona maddi nöqtə kimi baxmaq olar.
Belə çıxır ki, eyni bir cismə bir hərəkət halında maddi nöqtə kimi baxmaq
olursa, digər halda bunu etmək olmur.
Maddi nöqtə. Verilmiş şərtlər daxilində ölçüləri nəzərə alınmaya bilən
cisim maddi nöqtə adlanır.
Qeyd edək ki, cismin maddi nöqtə kimi qəbul olunması heç də onun
ölçülərinin kiçik olması kimi başa düşülməməlidir. Daha dəqiq desək, cismin
maddi nöqtə kimi qəbul olunub - olunmaması onun ölçülərinin kiçik və ya
böyüklüyü ilə müəyyən edilmir. Cismin maddi nöqtə kimi qəbul olunması üçün
onun ölçüləri getdiyi yola nisbətən qat-qat kiçik olmalıdır. Məsələn, kifayət qədər
böyük ölçüyə malik Yer kürəsini onun Günəş ətrafında hərəkətini öyrənən zamanı
maddi nöqtə kimi qəbul edə biləriksə, digər bir halda, məsələn, qatarın Yer
üzərində hərəkəti zamanı maddi nöqtə kimi qəbul edə bilmərik.
11
# Yerdəyişmə. Mexaniki hərəkətin «Gedilən yol» adlanan parametri
mexanikanın əsas məsələsini həll etməyə imkan vermir. Daha dəqiq desək, təkcə
yolu bilməklə, biz cismin son vəziyyətinin koordinatlarını təyin edə bilmərik, çünki
bu zaman həm də hərəkətin istiqaməti məlum olmalıdır. Ona görə də, hərəkətləri
öyrənmək üçün ədədi qiyməti ilə yanaşı, həm də istiqaməti olan parametr daxil
edilmişdir. Vektorial kəmiyyət olan bu parametr «Yerdəyişmə » adlanır və ilə
işarə olunur.
Yerdəyişmə dedikdə cismin başlanğıc vəziyyətini onun son
vəziyyəti ilə birləşdirən istiqamətlənmiş düz xətt parçası başa düşülür.
Şəkil 8 - də göstərilən halda A.
S
.B
yerdəyişmə modulca gedilən yoldan
kiçikdir:
. S
Şəkil 8.
Düzxətli hərəkətdə isə (şəkil 9)
yerdəyişmə vektorunun ədədi qiyməti A. S .B
(modulu) gedilən yola bərabər olur:
S
.
Şəkil 9.
VEKTORLAR ÜZƏRİNDƏ ƏMƏLLƏR
Ədədi qiymətindən başqa istiqaməti də olan kəmiyyətlər vektorial
kəmiyyətlər adlanır.
Qeyd edək ki, yalnız ədədi qiyməti ilə xarakterizə olunan kəmiyyətlər
skalyar kəmiyyətlər adlanır. Cəbri toplanan skalyar kəmiyyətlərdən fərqli olaraq,
vektorial kəmiyyətlər həndəsi toplanır, yəni onların toplanması zamanı ədədi
qiymətləri ilə yanaşı, həm də istiqamətləri nəzərə alınır.
Vektorların toplanması. 1. Üçbücaq qaydası. Bu qayda üzrə vektorları
toplamaq üçün toplanan vektorlardan biri saxlanılır, o biri isə ədədi qiyməti və
istiqamətini dəyişməmək şərti ilə özünə paralel olaraq elə sürüşdürülür ki, onun
başlanğıcı birincinin sonu ilə üst-üstə düşsün. Sonra isə birincinin başlanğıcı ilə
Dostları ilə paylaş: |