Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a

 
21 
 
Təcil   akselerometr   adlanan  cihazla ölçülür.  
Təcil:   
-  sıfra  bərabər  ola  bilər  (
).  Bunun  üçün 
  və  ya   
 
olmalıdır.  Bu  isə  hərəkətin  bərabərsürətli  olması  deməkdir.  Deməli, 
bərabərsürətli hərəkətdə təcil sıfırdır, yəni bu hərəkət təcilsiz hərəkətdir;  
-    müsbət    ola  bələr  (
).  Bunun  üçün 
    və  ya 
  
olmalıdır.  Bu  isə  hərəkətin  artansürətli  olmasıdır.  Deməli,  artansürətli  hərəkət 
(yeyinləşən hərəkət) müsbət təcilli hərəkətdir.  
-  mənfi  ola bilər (
). Bunun üçün 
 və ya   
 olmalıdr. 
Bu isə azalansürətli hərəkətdir. Deməli, azalansürətli hərəkət (yavaşıyan hərəkət) 
mənfi təcilli hərəkətdir.  
Bərabərsürətli  olmayan  hərəkət  mürəkkəb  hərəkətdir.  Bu  hərəkətin  ən 
sadə forması  «düzxətli bərabərtəcilli hərəkət» - dir.  
Bərabərtəcilli  hərəkət  elə  hərəkətə  deyilir  ki,  bu  zaman  cismin  hərəkət 
sürəti istənilən bərabər zaman fasiləsində eyni qədər dəyişmiş olsun.    
Bərabərtəcilli  hərəkətin  bərabəryeyinləşən  və  bərabəryavaşıyan  kimi 
növləri vardır.  
Əgər  cismin  hərəkət  sürəti  istənilən  bərabər  zaman  fasiləsində  eyni 
qədər  artırsa,  belə  hərəkət  bərabəryeyinləşən,  eyni  qədər  azalırsa, 
bərabəryavaşıyan hərəkət adlanır. 
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, yerdəyişmə və sürət vektorlarının proyeksiyaları 
cismin      X   oxu boyunca  hərəkəti zamanı  müsbət,    X oxunun  əksi  istiqamətində 
hərəkəti zamanı isə mənfi olur (şəkil 23).   
                             
                            


                  

S
                                      

S
              


   
                                                                     
                          
x

 > 0,  
x
S
> 0                X                        
x
S
< 0,    
x

< 0               X           
 
                                                      Şəkil 23. 
 
Bunlardan  fərqli  olaraq,  təcil  vektorunun  proyeksiyasının  müsbət  və  ya 
mənfi olması  təkcə hərəkətin istiqaməti ilə deyil, həm də hərəkətin yeyinləşən və 
ya  yavaşıyan  olması  ilə  müəyyən olunur.     

---

 
22 
 
 
Daha     dəqiq     desək,    X    oxu   boyunca       
  
                
               
bərabəryeyinləşən   və   X  oxunun   əksinə                                 
bərabəryavaşıyan       hərəkətlərdə      təcil                                                               t 
vektorunun  proyeksiyası müsbət  (
),      
     
X  oxu   boyunca  bərabəryavaşıyan  və    X                                                                          
oxunun          əksinə         bərabəryeyinləşən                           
                       t                                              
hərəkətlərdə    isə    mənfi    ( 
 )  olur                                
(şəkil 24).                                                                                       Şəkil 24. 
 
 DÜZXƏTLİ BƏRABƏRYEYİNLƏŞƏN HƏRƏKƏTDƏ SÜRƏT VƏ YERDƏYİŞMƏ 
 
   
 
 
# 
   Əvvəlcə X  oxu boyunca bərabəryeyinləşən hərəkət halına baxaq. Bu 
halda, bildiyimiz kimi, 
  olur. Bu hərəkətdə verilmiş ana uyğun sürət təcilin 
ifadəsindən tapılır və   
t
a
o







   şəklində olur. Əgər cisim hərəkətə sükunət 
 halından  başlayırsa  (
),  onda 
t
a




  olur.  Bu  ifadələri  sürətin 
proyeksiyaları üçün yazsaq,   
t
a
x
ox
x




   və ya   
t
a
x
x


    alarıq.      
t
a
o







    ifadəsini      





o
t
a


     kimi   və    ya   
ox
x
x
t
a




     
kimi də yazmaq olar. Bu isə,  göründüyü kimi, 
  asılılığı deməkdir. Belə 
çıxır  ki,  bərabəryeyinləşən  hərəkətdə  sürətin  proyeksiyasının  zamandan  asılılığı  
 
oxu boyunca 
  qədər yuxarı sürüşmüş  düz xətt verəcək. Deyilənləri nəzərə 
alsaq, X oxu boyunca bərabəryeyinləşən hərəkət üçün 
 
 asılılığını aşağıdakı 
kimi göstərmək olar (şəkil 25): 
              
              
                                                  
 
                                                                                   


                  

S
 
                 
    
 
                                
 (
 =0 )  
                       
,   
 
                                         t                                                         X 
                                                                  
                                                                   Şəkil 25. 

---