54
ması üçün olan formulasını ala bilərik. Demək lazımdır ki,
bu formulaların ədədi qiymətləri kvazisinqulyar nöqtədə üst-
üst
ə düşür.
Temperaturun ulduzun kütl
əsindən (qara boşluğun)
asılı olaraq dəyişməsinin formulası:
T
2
~1/m
Ancaq qeyd etm
ək lazımdır ki, Stiven Houkinq bu
asılılığı aşağıdakı formula ilə almışdır:
T~1/m
T
əbii olaraq, ulduzlarda təzyiqin başqa parametrlərdən
asılılığını tapa bilərik.
Mühüm m
əsələ budur ki, bizim aldığımız nəticələr
başqa modellərdə alınan nəticələrlə üst-üstə düşür.
Kainat dinamikasının qanunlarından istifadə edərək,
parametrik modelin köm
əkliyi ilə kosmologiyanın qarşısında
olan bir sıra suallara cavab almaq olar. Onlardan bir neçəsini
qeyd ed
ək:
- Kvazisinqulyar nöqt
ənin, Başlanğıcın, təkamülünün
v
ə Kainatın sonluğunun formulası yaradılmışdır;
- Fiziki k
əmiyyətlərdən və dünya sabitlərindən istifadə
ed
ərək, Kainat dinamikasının qanunları və parametrik model
vasit
əsi ilə bütün dörd qüvvə vəhdətdə olanda, zaman, miq-
yas, kütl
ə,enerji, temperatura, sıxlıq və s., atributlarının tək-
55
c
ə Başlanğıc üçün deyil, təkamül zamanı istənilən nöqtədə
k
əmiyyətləri alınmışdır;
-
Başlanğıc və ondan sonrakı zamanda fundamental
fiziki qüvv
ələrin ədədi qiyməti alınmışdır;
-
Riyazi simmetriyanın misalında Kainatın simmet-
riyası və eynicinsliliyi göstərilmişdir;
- Parametrik modelin köm
əkliyi ilə Böyük partlayışın
yayılma sürəti təyin edilmişdir;
- Parametrik modelin köm
əkliyi ilə ulduzların mərkə-
zind
ə və Kainatın istənilən nöqtəsində temperatur hesablan-
mışdır;
-
Zamanının əmələ gəlməsindən sonra Kainatda çətin
ölçül
ən parametrləri təyin etmək olar;
- Parametrik modelin köm
əkliyi ilə biz Kainatın imi-
tasiya modelini yarada bil
ərik və s.,
Bütün bunlar Kainat dinamikasının və parametrik mo-
delin köm
əkliyi ilə alınan bütün suallara cavab deyil.
56
7. KAİNATIN SONU
Əbədiyyətin başlanğıcı və sonu var.
Kainatın bioqrafiyası dörd mühüm miqyasda baxıla
bil
ər: sputniklər, asteroidlər və meteroidlər səviyyəsində,
planetl
ər səviyyəsində, ulduzlar səviyyəsində, qalaktikalar
v
ə bütünlüklə Kainat. Bunların hər birində əmələ gəlməkdən
sona kimi bütün h
əyat dövrü baş verir.
Sputnikl
ər, asteroidlər və meteroidlər, planetlər və
ulduzlar qalaktikalarla müqayis
ədə Kainatın bioqrafiyasında
nisb
ətən az rol oynayırlar.
Bu gün Kainatın sonunu izah etmək üçün müxtəlif
n
əzəriyyələr mövcuddur. Onun gələcək taleyi bizə məlum
deyil. Böyük Buzlaşma, Kolapps (sıxılma), Böyük Qayıtma
v
ə ya Bölünmə (big gap) baş verə bilər. Nə baş verirsə ver-
sin, el
ə hadisələr baş verməlidir ki, sonluğa gətirib çıxarsın.
Penrouz fiz
iki reallıq haqqında yazır: “Cəmi 75 ildir ki,
kvant mexanikası yaranıb. Bu zaman kəsiyi Nyuton mexani-
kası ilə müqayisədə heç də çox deyil, əgər kvant mexanikası
böyük obyektl
ər üçün modifikasiya olsa, mən təəcüblən-
m
ərəm”. Biz Kainatın bütün qanunlarının qüvvədə olduğu,
Heyzenberqin t
əyin olunmama prinsipini təkcə Kainatın baş-
lanğıcı üçün deyil, onun sonluğa doğru sərhəd çevrilməsində
yazaq:
57
h≤Δ x·Δp≤H
burada h-Plank sabitidir, H-
zamandan asılı olan və öl-
çül
əri Plank sabiti ilə üst-üstə düşən əmsaldır, Δ x-miqyas,
Δp-impulsdur. Başlanğıc zamanda H=h, onda enerji və
zaman üçün:
h≤Δ E·Δt≤H
Kainat dinamikasının Kainatın sonu üçün birinci qanu-
nu:
J~1/H
Kainat dinamikasının birinci qanunu Kainatın sonunda
bel
ə səslənir:
Kainatın sonunda H=max olur və ona görə də, ener-
getika axının cəmi minimal olur. Onda Kainatın sonunun
başlanğıcında
J=min
Kainat dinamikasının ikiinci qanunu Kainatın sonunun
fiziki mexanizmini açır. Onda L,t,M əsas kəmiyyətlərindən
v
ə c, G, h dünya sabitlərindən istifadə edərək, Kainatın
sonunuda b
ərabərliyi yaza bilərik:
J (c,G,h)= f
G
(L,t,m)= f
c
(L,t,m)=
f
h
(L,t,m)= f
σ
(L,t,m)=A
min
Bu b
ərabərlik Kainat dinamikasının ikinci qanunun
Kainatın sonunda fundamental ifadəsidir. Biz, bu bərabər-
58
likd
ən istifadə edərək, fundamental qüvvələrin Kainatın
sonunda t
ərkib qruluşunu tapa bilərik.
Kainat dinamikasının Kainatın sonu üçün üçüncü
qanunu aşağıdakı kimidir:
H/h~ J
t
/ J
0
Kainatın sonunda Kainat dinamikasında istifadə olunan
qüvv
ənin mənfi hissəsi üstün gəlir:
F
Σ
=±√ J·H
59
8. SON SÖZ
Heraklit deyirdi h
ər şey axır, hər şey dəyişir. Onda
dem
ək olarmı ki, Kainatın Başlanğıcına, inkişafına və sonu-
na h
əsr olunmuş konsepsiyanı yaratdığımız prinsiplər əbədi
v
ə dəyişməzdir? Yox. Biz məcburi deyə bilmərik ki, Kaina-
tın “bioqrafiyası” bizim tapdığımız ən düzgün, çox cazibə-
dar qanunlarla izah edilsin. Biz Kainatı bütövlükdə öyrəni-
rik. Bizim yaratdığımız nəzəriyyə doğrudan da çox sadədur,
açıq və simmetrikdir və imkan verir ki, Kainatın dinamik
t
əsvirini yaradaq.
Siz
ə artıq daha dərin prinsiplərlə izah olunmayan
yekun fiziki prinsipl
ərin bir variantının konturları məlumdur.
Öz-özün
ə məlumdur ki, sadə, birinci prinsiplər üzərində
qurulmuş bu nəzəriyyə açıq qalacaq. Bu prinsiplərin köməyi
il
ə çoxlu sayda konsepsiyalar, qanunlar, tənliklər, teorem və
yeni elml
ərin istiqaməti yaradılacaqdır. Buna baxmayaraq
biz bir şeyə arxayınıq, Kainatın fiziki təsvirini anlamaqda
Kainat dinamikasının qanunları öz klassik rolunu daşıya-
caqd
ır.
Bu n
əzəriyyəni qurduqdan sonra Kainat dinamikası
sah
əsində xeyli sayda materialları ümumiləşdirmək lazım
olacaqdır.
60
Bir t
ərəfdən mən xoşbəxt olaram ki, bu nəzəriyyəni
Kainatın əmələ gəlməsinin və inkişafının əsas başlanğıc nə-
z
əriyyəsi kimi qəbul edilsin. Digər tərəfdən, mən fikirləşi-
r
əm ki, Kainat dinamikası Kainatın yekun nəzəriyyəsini
yarat
maq üçün bir variantdır.
Burda müxt
əlif nəticələrə gəlmək olar: yeni elmlərin
yaranması; yeni elmi istiqamətlər; qarşılıqlı elmlər; yeni
elmi metod v
ə metodikalar, paradiqmalar. Bu nəzəriyyənin
əsasında yeni eksperimentlər aparmaq olar, bu isə özlüyündə
yeni aparaturanın və texnologiyanın yaranmasına gətirib
çıxaracaq. Mən bir şeydə arxayınam ki, komleks kosmik
eksperimentl
ər Kainat dinamikasının inkişafında əsas rol
oynayacaqdır.
Əlbəttə, Kainat dinamikası indi yaranıbdır, ancaq ümid
edirik ki, bu n
əzəriyyə Kainatda gedən dinamik prosesləri
izah etm
ək üçün geniş tətbiq olunacaqdır.
Əgər biz qarşımıza qoyduğumuz sualların hamısına və
yaxud heç olmazsa, bir hiss
əsinə cavab versək, onda özü-
müzü xoşbəxt sanarıq.
61
ƏDƏBİYYAT
A. Mü
əllifin Kainatın bioqrafiyası mövzusunda nəşr
olunmuş əsərlərinin siyahısı:
1.
Aвтореферат диссертации.. кандидата технических
наук. ID 25090, Ленинград, 1988. -1 4 c.
2.
Параметрическая модель Вселенной. БГУ, 2004, С.
98–104.
3.
Основы космической динамики. Москва, 2005,-30 с.
4.
Всемирный энергетический поток и законы косми-
ческой динамики. СГУ, 2005, С. 58–63.
5.
Космическая динамика. Москва, 2006.- 42 с.
6.
Космическая динамика.-2-е, изд.,-Москва, 2007.-40 с.
7.
Параметрические критерии Вселенной. СГУ, 2009,
С.22-28
B. İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1.
B
əşirov R.İ. Müasir təbiətşünaslığın paradiqmaları və
inkişaf istiqamətləri. Monoqrafiya. Bakı, Təknur-2012.
256 s
əh.
2.
Бронштейн М. П., УАН, сборник III (1933) стр.3-30.
3.
Вайнберг С. Мечты об окончательной теории: Физи-
ка в поисках самых фундаментальных законов при-
роды: М.: Эдиториал УРСС, 2004.
62
4.
Гамов Г., Иваненко Д., Ландау Л. «Мировые пос-
тоянные и предельный переход» (ЖРФХО.Ч. Физ.
60, 1928).
5.
Захаров В.Д. Тяготение. От Аристотеля до Эйнштей-
на. БИНОМ. Лаборатория знаний, -2003.-278 с.: ил.
6.
Мамедов А.Б., Баширов Р.И. “Концептуальный под-
ход к современному естествознанию» Альфа-М,
2006, 296 стр.
7.
Менский М.Б. Человек и квантовый мир. Фрязино:
«Век»-,2005.- 20 с.- (Наука для всех).
8.
Лидсей Дж. Э. «Рождение Вселенной»/Пер., с англ.-
М.: Издательство «Весь Мир», 2005.-200 с.
9.
Панасюк М.И. «Странники Вселенной или эхо Боль-
шого взрыва». Фрязино: «Век 2», 2005.—272с.-(Нау-
ка для всех).
10.
Окунь Л.Б. О статье Г. Гамова, Д. Иваненко и Л. Лан-
дау «Мировые постоянные и предельный переход»,
«Ядерная Физика», т.65, СС.1403-1405, 2002.
11.
Пригожин И., Стенгерс И., Порядок из хаоса. Новый
диалог человека с природой. Изд. 5-у. М.: КомКнига,
2005.-
296 с.
12.
Фейгин О. О. Стивен Хокинг. Гений черных дыр.-
М.: Эксмо, -2010. -336 с.: ил.
63
13.
Хокинг C. Кратчайшая история времени / Стивен Хо-
кинг, Леонард Млодинов; СПб.:Амфора.2007.-180 с.
14.
Хокинг C., Пенроуз Р. «Природа Пространства и
Времени» The Nature of Space and Time Scientific
American,
июль 1996
15.
Черепащук А.М., Чернин А.Д. Вселенная, жизнь,
черные дыры.- М.: Век 2,2004.
16.
Шмутцер Э. «Теория относительности - современное
представление. Путь к единству физики». M: Mир,
1981, -232
с., ил.
17.
Stoney J. The Philosophical Magazine and Journal of
Science II (1881) 381-390.
64
MÜNDƏRİCAT
Əsaslar……………………………….....…………
6
1.
Kainatin Başlanğıcı ………..……….................
10
2.
Kainatın parametrık meyarları..……………….
21
3.
Kosmologiyanın aktual məsələləri......................
28
4. Stiven Vaynberqin yekun n
əzəriyyəsi haqqında
arzuları və Stiven Hokinqin vahid nəzəriyyə
yaratmaq üçün iki m
əsələsi.....................................
33
5.
Kainat dinamikasının qanunları..........................
36
5.1. Kainatda qüvv
ə, enerji və enerji axını..............
39
5.2.
Kainatın dinamikasının birinci qanunun .........
42
5.3.
Kainat dinamikasının ikinci qanunu.................
45
5.4.
Kainat dinamikasının üçüncü qanunu..............
48
6.
Kainatın parametrik modeli və onun tətbiqi.......
52
7.
Kainatın sonu......................................................
56
8. Son söz................................................................
59
Ədəbiyyat...............................................................
61
65
T
ərtib edəni: Bəşirbəyli Ə.İ.
Xahiş edirik ki, öz qeydlərinizi və arzularınızı bu ünvana
gönd
ərəsiniz: adib@bk.ru
Kainatın bioqrafiyası
Elmi n
əşr
66
Çapa verilmişdir: 14.01.2013.
Çapa imzalanmışdır: 04.02.2013
Formatı: 60x84
1/16
. Tirajı 1000 ədəd
9
№ kiçik müəssisəsinin mətbəəsində
çap edilmişdir
67
MÜƏLLİF HAQQINDA
Ədalət Bəşirbəyli Azərbaycan Respublikasında Ağdam
şəhərində pedaqoq ailəsində anadan olmuşdur. Məktəb illə-
rind
ə riyaziyyat və astronomiya ilə maraqlanmışdır. Bir neçə
d
əfə respublika olimpiadasının qalibi olmuşdur.
Kiev Politexnik Institutunda (Texniki Universitet) isti-
lik fizikası ixtisası üzrə bitirdikdən sonra, Təbii Ehtiyatların
Kosmik T
ədqiqatlar Institutuna təyinat almış, SSRİ Baş
Kosmos İdarəsinin TEKTİ-da aspiranturasında oxumuş və
Leninqrad (Sankt-
Peterburq) şəhərində AFİ-də elmi işlərini
davam etdir
ərək, Aeroməsafədən alınan məlumatın ekosis-
temin monitorinqind
ə işlənməsi mövzusunda dissertasiya
müdafi
ə etmişdir.
Elmi işlərlə bərabər Ədalət Bəşirbəyli pedaqoji fəaliy-
y
ət də aparmşdır, Azərbaycan Neft Kimya İnstitunda (Neft
akademi
yasında) aerokosmik məlumatların işlənməsi fən-
nind
ən dərs demişdir. Beynəlxalq Aerokosmik “Günəş-84”,
“Kursk-
89”, “Naxçıvan-90” eksperimentlərdə iştirak etmiş-
dir.
Ədalət Bəşirbəyli Kainat dinamikası mövzusunda bir
sıra konfranslarda çıxış etmişdir. O bir sıra məqalə və
kitabların müəllifidir.
Document Outline - Бронштейн М. П., УАН, сборник III (1933) стр.3-30.
- Stoney J. The Philosophical Magazine and Journal of Science II (1881) 381-390.
Dostları ilə paylaş: |