Ədalət Bəşirbəyli

 

18 

Əvvəlcə  Kainat  haqqında  fikirlər mexaniki xarakter 

daşıyırdı. Nyutonun, Eynşteynin kəşflərinə görə bizim Kai-

nat  haqqında  anlayışımız  inkişaf  etdi.  Məsələn, təsəvvür 

ed

ək ki, dünyanın təbii  kollaps sonu yaxınlaşır. Meteroitlər, 

asteroidl

ər, planetlər, ulduzlar,qalaktikalar sıxlaşır. Bizə mə-

lumdur ki, t

əqribən 10

10

-10

11

 qalaktika var v

ə təqribən bir o 

q

ədər də ulduz. Onda fərz edək ki, 10

22

-10

23

 

ulduz sıxlaşır. 

Biz

ə  məlumdur ki,  günəşin cazibə radiusu 3 km-dir, onda 

Kainatın  sıxılan  hissəsinin radiusu təqribən 10

23

  -10

25 

km 

olar, bu is

ə Kainatın bizə məlum olan hissəsinin radiusudur. 

Onda sual ortaya çıxır ki, nə sıxılır, nə kollaptsiya edir? 

Z

ənnimizcə,  Kainatın  kütləsinin  genişlənmə  flüktasi-

yası və temperaturunun yayılması, izotropiyası, simmetriyası 

ehtimal hadisılərinə daha çox yaxındır. Kainatda gedən ha-

dis

ələrin determinik şəkildə yazıldığının düzgünlüyünə əmin 

olaraq, biz dey

ə  bilərik  ki,  Başlanğıc  anı  qanunauyğun 

olmuşdur. Biz nə  elementar hissəciklərin, nə  də  kosmolo-

giyada ged

ən hadisələrin adekvat izahını verə bilmirik. La-

kin bu hadis

ələr  haqqıbda  nisbi    biliklərə  malikik.  Əlbəttə, 

Kainat  kütl

ənsi  in  genişlənmə  flüktasiyası  və  izotropiyası 

bar

ədə suallar açıq qalır və biz ancaq indi onu başa düşməyə 

ca

lışırıq. 

Bundan başqa bir fundamental sual da nəzəri cəlb edir. 

Klassik fizika v

ə kvant mexanikası dünyanın statistik təsvi-

---

 

19 

rini verir. H

əmin təsvirdə nə qaydaya nə də xaosa yer yox-

dur.  Dinamikadan  alınmış  məlumat  zamandan  asılı  olaraq 

sabit  qalır.  Burada  termodinamikanın  təkamül  paradiqması 

il

ə  dinamikanın  statistik  təsviri  arasında  uyğunsuzluq  yara-

nır. Əks gedən hadisələr hansıdır? Entropiya nədir? Başlan-

ğıc şərtlərini dəyişsək dinamik obyektlərli necə idarə etmək 

olar? S

ərhəd  şərtlərini dəyişsək termodinamik obyektləri 

nec

ə idarə etmək olar? Dinamika hərəkət edən dünyaya aid-

dir,  termodinamika  entropiyanın  artmağı  ilə  müşahidə  olu-

nan daxil

ən təkamül etmək qabiliyyəti olan sistemlərə 

aiddir. 

Əgər biz Kainatın dinamikasında Aristotelin dinamika-

sını, Ptolemey astronomiyasını, Nyuton dinamikasını, Maks-

vel elektro

dinamikasını,  Kvant  mexanikasını,  Eynşteynin 

nisbilik n

əzəriyyəsini  əsas götürsək onlar təsadüflərdən 

t

əmizlənmiş və layiqincəsinə paradiqmanın yaradıcıları kimi 

öz m

ənalı yerini tapmışdırlar. 

Kainat dinamakasının demonu (demon o deməkdir ki, 

biz

ə  oxşar  olub,  bizim  kimi  biliyə  malik olub, lakin həd-

dind

ən artıq inkişaf etmiş hiss etmə üzvləri vasitəsi ilə az bir 

zaman k

əsiyində  mürəkkəb  hesablamalar  aparır)  odur  ki, 

Kai

natın  hər  hansı  bir  vaxtında  onun  göstəricilərini bilib 

onun keçmişini və gələcəyini hesablasın. Bu sahədə olan çə-

tinlikl

ərdən  ən  başlıcası  budur  ki,  astrofizikada  cazibə  ef-

---

 

20 

fektl

ərini nəzərə almaq üçün, termodinamikanın və nisbilik 

n

əzəriyyəsinin eyni zamanda istifadəsi tələb olunur. 

Başlanğıcdan 140-160 mln il sonra ulduzlar, planetlər, 

qalaktikalar  olmamışdır.  Onda  Kainatda  ancaq  qaz  buludu 

möv

cud olmuşdur. Vaxt keçdikcə qaz yığıntılarından əvvəl-

c

ə  ulduzlar, onlardan isə  qalaktikalar və  metaqalaktikalar 

əmələ  gəlməyə  başladı.  Onları  bir  yerdə  saxlayan cazibə 

qüvv

əsidir. 

---

 

21 

2. KA

İNATIN PARAMETRİK MEYALARI 

 

Kainatda hadis

ələr və proseslər zaman və məkan daxi-

lind

ə baş verir. Bütün bunların Başlanğıcında olan vəziyyəti 

çox aktualdır. Zaman  və  məkan  öz aralarında çox  bağlıdır, 

onların vəhdəti materiyanın təkamülündə və inkişafında özü-

nü qabarıq göstərir. Zaman (t), məkan (L) və materiya (M), 

Kainatı təşkil edən ümumi atributlardır. Kainatda hər atribu-

tun öz göst

əricisi var və bu atributlar ağıla gəlməyən dərə-

c

ədə kiçik və böyük ola bilər. Amma kiçikliyindən və  bö-

yüklüyünd

ən asılı oımayaraq onları rəqəmlə göstərmək olar. 

Əgər zaman və  məkan  -  materiyanın  mövcudluğu  üçün 

şərtdirsə, materiya da zaman və  məkanın  mövcud  olması 

şərtidir.  Alimlərin bu və ya digər parametri necə adlandır-

masından  asılı  ölmayaraq  təbiət  “Kainat  etalonlarını”  özü 

formalaşdırır.  “Kainat  etalonlarının”  arasında  üç  dünyəvi 

sabit durur: H

əm də  bu sabitlər, alimlərin səyindən  asılı 

olmaqaraq, t

əbiətin özündən  götürülmüşdür.  Bunlar  cazibə 

sabiti, relyativist sabit, Plank sabitidir. 

S

ərbəstdüşmə  təcili  əmsalı.  Birinci  baxımdan  sərbəst-

düşmə təcili əmsalının nə əsas kəmiyyətlərə, nə də dünyəvi 

sabitl

ərə heç bir aidiyyatı yoxdur. Ancaq parametrik meyar-

lardan istifad

ə etməklə biz sərbəstdüşmə təcili əmsalı üçün 

z

əruri  olan  trivial  uyğunluq  əldə  edə  bilərik. Niyə  cazibə 

---