Ədalət Bəşirbəyli

 

26 

Parametrik meyarlar  tör

əmə vahidlər üçün g - sərbəst-

düşmə təcili əmsalı  ilə düz mütənasibdirlər:  

ρ- sıxlıq üçün ρ=g

2

/c

2

G,  

p-t

əzyiq üçün p=g

2

/G, 

J-

axın üçün J=kg

2

 , burada k=c/G  

T  -  temperatur  s

ərbəstdüşmə  təcili  əmsalının  kvadrat 

kökü il

ə düz mütənasibdir:  

T=θ√g, burda θ=(c/σG)

1/2

  

Bütün bu münasib

ətlərdə  parametrik  meyarların  sər-

b

əstdüşmə  təcili  əmsalı  ilə  düz mütənasiblik göstərir ki, 

h

əmin göstərici sabitdir. Tərs mütənasiblik isə  parametrlərin 

Başlanğıc anında minimum olması, düz kvadrat mütənasib-

liyi göst

ərir ki, ρ - sıxlıq, p - təzyiq, J - axın, T - temperatur 

Başlanğıc anında maksimum olublar. Digər tərəfdən, indiki 

zamanda Kainatda kütl

ə, zaman, metrik ölçülər təqribən 61 

sıra  dəyişiblərsə,  sıxlıq,  axın,  təzyiq  122  sıra  dəyişmişlər. 

Temperatura 

əvvəlkindən təqribən  30,5  sıra  fərqlənirsə, 

əksinə sərbəstdüşmə təcili əmsalı 61 sıra artır. 

Ətalət qüvvəsi:  

F=mg 

Şüalanmanən gücü N=mcg sərbəstdüşmə təcili əmsalı 

il

ə düz mütənasib olduğunu nəzərə alsaq, tapırıq ki,  

F=const, N=const. 

---

 

27 

Max prinsipin

ə görə Kainat üçün ətalət qüvvəsi  cazibə 

il

ə  ölçülür. Biz istənilən kütləni  Kainatın  vahid  kütləsi ilə 

birlikd

ə  sayırıq.  Və  məlum ümumdünya cazibə  qanunu 

Kainat üçün bel

ə səslənir:  

Kainatda qüvv

ə  Kainatın  kütləsinin kvadratı  ilə  düz, 

kainatın radiusunun kvadratı ilə tərs mütənasibdir:   

F

Σ

=M

ν

2

/R

2

 

Burada F

Σ

 – qüvv

ələr cəmi, G=1, M

ν

 – 

Kainatın kütlə-

sidir. 

Burada  artıq  cazibə  və  ətalət kütlələrinin müxtəlifli-

yind

ən söhbət gedə bilməz, çünki, həmin kütlələr eynidirlər. 

---

 

28 

3. KOSMOLOG

İYANIN AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ 

 

 

Kosmologiya  fizikanın  Kainatı  bütövlükdə  öyrənən 

bir sah

əsidir. Kosmologiyanın yaranması fizikanın və astro-

fi

zikanın qanunauyğun inkişafının təzahürüdür. Kosmologi-

yanın  bir  çox  nəzəriyyələri müəyyən məlumatlara, proses-

l

ərə, hadisələrə  əsaslanır  ki,  bu  da  bəzən adekvat laborato-

riya yoxlamaları mümkün olmayan astronomik metodlardan 

istifad

ə  etməyi  labüd  edir.  Əvvəlki yüzilliklərdə  edilmiş 

n

əzəri və praktiki kəşflər  kosmologiyanın inkişafına münbit 

şərait yaratdı. Kosmologiyada həmin kəşflərin  interpretasi-

yası  üçün  yaxşı  əsaslanmış  fiziki  qanunlarla  və  faktlarla 

yoxlanılmış müxtəlif kosmoloji modellərdən istifadə olunub 

v

ə olunur. 

Reallaşdırılmış  kəşflərin nəticələrinin təfsiri üzərində 

dayanmayaraq, qeyd ed

ək ki, kosmoloji modellərin çoxunun 

əsasında  kosmoloji  prinsip  durur:  Kainatın  bütün  təkamülü 

dövründ

ə önun eynicinsli və izotropik olması. Axırıncı illər 

kosmik texnikadan istifad

ə  edərək,  reliktiv  şüalanmanın 

müxt

əlif  flyuktasiyasının  üzə  cıxarılmasında  səmərəli ad-

dımlar atılır və burada artıq pozitiv nəticələr vardır. Kosmo-

loqların bu və ya digər alınan nəticələri onları Kainatda ge-

d

ən prosesləri anlamağa və kosmologiyanın qarşısında duran 

cavab- 

suallandırmağa yaxınlaşdırır.  

---

 

29 

Bir t

ərəfdən, müasir kosmologiyada klassik modellər-

d

ən istifadə  etməkdə  qazanılan  nailiyyətlərə  baxmayaraq, 

onların  nəticələri həmişə  edilən nəzarətlə  üst-üstə  düşmür, 

ona gör

ə  də  Böyük  partlayışdan  dərhal  sonrakı  hadisələr 

Böyük partlayışın standart modeli ilə o qədər də uyğun gəl-

mi

r. Böyük partlayışın standart modeli bir çox suallara bir-

m

ənalı  cavab  vermir.  Digər tərəfdən,  qalaktikaların  əmələ 

g

əlməsi,  Kainatın  topologiyası,  sinqulyarlıq,  sərhəd  geniş-

l

ənməsi  Böyük  partlayışın  standart  modeli  vasitəsi ilə  izah 

edil

ə  bilməz. Kosmologiya modellərinin  əsas  çatışmazlığı 

bundadır  ki,  axtarış  metodlarının  analizi,  nəzəriyyələrin və 

hipotezl

ərin  deyilişi  böyük  təsəvvürlər üzərində  qurulur. 

Özü d

ə  bu təbii olaraq qəbul edilir. Ancaq, bu təsəvvürlər 

riyazi c

əhətdən  əsaslanmamış  belə  bir qlobal model olan 

Böyük partlayışın standart modeli üçün yaramır. Bütövlükdə 

insanların  imkanı  daxilində  olan biliklər  Kainatın  əmələ 

g

əlməsinin və izahını etmək üçün kifayət etmir. 

Kosmologiyada aktual m

əsələlərdən bir neçəsini qeyd 

ed

ək: Uzağa təsir cazibə təsirinin  sonsuz sürəti kimi qəbul 

edilir. Bir cazib

ə sahəsində üç və ya daha çox cismin hərə-

k

ətinin hesablanması problemi. Cazibə paradoksu (qara də-

likl

ər). Cazibə təsiri zamanı məkan məhdudiyyətləri. Cazibə 

v

ə  ətalət kütlələrinin yüksək sürət  zamanı  ekvivalentliyi. 

Qalaktik h

ərəkətin paradoksu. Fotometrik paradoks. 

---