edir. Ġnsan nə qədər çox pis iĢ görübsə onun ruhu da bir o qədər dərin qaranlıq dünyaya
çökür və ən ağır əziyyətlərə (təzyiqlərə) uğrayır.
Ġnsanın əməllərinin ruhu ilə bağlılığını biz sonradan yaranan dinlərdə də görürük: Xeyirlə
ġərin mübarizəsi (Avesta), BehiĢt və Cəhənnəm dünyaları (Tövrat, Ġncil, Qur’an) və s.
Qədim türklərin dinlərində (eləcə də sonrakı dinlərdə) ruh dünyalarının iki əks qütbə
bölünməsinin insanlar üçün böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti vardır. Bununla insanlar gələcək
ruhlarının azadlığı üçün gözəl iĢlər görməyə həvəsləndirilir. Eyni zamanda, hər bir insan
ölmüĢ valideynlərinin (əzizlərinin) ruhlarının əzab-əziyyətini (qaranlıq dünyaya düĢmüĢlərsə;
bunu isə heç kim bilə bilməz) azaltmaq üçün onların adı ilə bağlı xeyirxah iĢlər görməyə
çağırılır.
Dini fəlsəfə kimi formalaĢdırılmıĢ bu dünyagörüĢü əslində insanların, hər Ģeydən öncə, sağkən
əqli cəhətdən, əməllərinə və bacarığına görə fərqləndirilməsinə hüquqi əsas verməklə yanaĢı,
bu insanların cəmiyyətdə eynihüquqlu olduğunu bildirmək məqsədi də daĢımıĢdır. Bu fikir
ulduzun guĢələrinin identikliyində (eyniliyində) öz əksini tapmıĢdır. Bu dünyagörüĢü
mahiyyətcə insanları daim hərtərəfli kamilləĢməyə çağırır. Bu arada Bəy mənim
“Azərbaycanda Ġnsan ĠnkiĢafı konsepsiyası” adlı məqaləmi (əlyazmasını) yada saldı və qeyd
etdi ki, ulu babalarımızın bu kamilliyə çağırıĢı indiki dövrdə də öz əhəmiyyətini itirməyib və
hətta bu gün BMT-nın Ġnsan ĠnkiĢafı Proqramının tələbləri ilə səsləĢir.
ĠKĠNCĠ SÖHBƏT
Son dövrlərdə elmlərin (məsələn, kibernetika elminin) nəticələrini tətbiq etmək yolu ilə insan
cəmiyyətinin inkiĢafını idarə etmək geniĢ yayılmıĢdır. Amerika alimi Bouldinq insan
cəmiyyətinin istənilən fəaliyyət formasında idarə olunmasının səmərəli mümkün yollarını
müəyyənləĢdirmək üçün bütün mövcud sistemləri onların üzvləri arasındakı qarĢılıqlı əks
əlaqənin mürəkkəbliklərinə görə səkkiz sinfə - səviyyəyə bölür. Bu bölgüyə görə, yeddinci
səviyyədə insan, səkkizinci səviyyədə isə dövlət də daxil olmaqla sosial təĢkilatlar yerləĢir.
Göründüyü kimi, bu bölgüyə əsasən, əks əlaqə fərdlərdə və sosial təĢkilatlarda ən güclüdür.
Əks əlaqənin vəziyyəti sistemin mükəmməllik dərəcəsi olub, onun halını müəyyənləĢdirir: əks
əlaqə zəif olarsa sistemin inkiĢafı da zəif olar və ən sonda sıradan çıxar. Sosial təĢkilata
sistemdə toplanan insanların bilavasitə əlaqə kanalları vasitəsilə bir-biri ilə bağlılıqlarının
yığımı kimi baxılır. Alimlərin bu istiqamətdəki iĢləri sistemlərin ümumi nəzəriyyəsinin ortaya
çıxmasına səbəb olmuĢdur. Onların “əks əlaqə”ni maĢınlar, heyvanlar
və insanlar üçün ümumi
olan və tənzimlənmənin prinsipi kimi izah etmələri ilə idarəetmə fəaliyyətinin öyrənilməsinin
əsası qoyulmuĢdur. Bu nəzəriyəyə görə, cəmiyyətin idarə olunmasının öyrənilməsi üçün
cəmiyyətin özünə bütövlükdə bir sistem kimi baxılması lazım gəlir və qəbul edilir ki, bu
sistem, ən əvvəl, yerləĢdiyi ərazidə ətraf mühitlə birgə daha böyük sistem əmələ gətirməklə
yanaĢı, özü də daha kiçik sistemlərdən (məsələn, ayrı-ayrı
adamlardan, ailələrdən və s.) təĢkil
olunmuĢdur.
Məlumdur ki, canlı orqanizmlərdən fərqli olaraq, təbii cansız varlıqlar özlərini qoruyaraq
yaĢamaq qabiliyyətinə malik deyil. Əks əlaqə cansız obyektlərdə olmur, yəni bunlar sistem
əmələ gətirmir. Əks əlaqə obyektin öz varlığını saxlamaq Ģərti ilə sistem əmələ gətirmək
bacarığını ifadə etməsidir (maĢınlarda əks əlaqə insanın verdiyi proqram əsasında baĢ verir,
onlar cansız varlıq olaraq özlərini müstəqil təbii qoruma bacarığında deyil).
Özünü xarici qüvvələrdən qorumağı bacarmayan insan (cəmiyyət də) cansız varlıqlara daha
çox bənzəyir. Ġnsan orqanizminə sistem olaraq baxdıqda belə onun üzvləri arasında əks əlaqə
yoxdursa o, yaĢamaq qabiliyyətindən məhrum olur. Cəmiyyət də. Onu təĢkil edən insanlar
arasında qarĢılıqlı ünsiyyət əlaqəsi olmadıqda belə cəmiyyətin yaĢaya bilmək ehtimalı xeyli
azalır. Bu ehtimal qarĢılıqlı ünsiyyət əlaqələrinin gücü ilə, demək olar, mütənasibdir. Bu
düstur tarix boyu özünü doğruldub.
Bouldinq insanlar dedikdə, çox güman ki, kamil insanları nəzərdə tutmuĢdur. Bunu onun
insanların təĢkil etdiyi sosial təĢkilatları ən yüksək pillədə yerləĢdirməsi də təsdiqləyir. Bu,
yaxud baĢqa sosial təĢkilatları yaradıb birgə fəaliyyət göstərmək həm bu insanların, həm də
bütövlükdə cəmiyyətin kamilliyinə dəlalət edir. Təbii ki, ətrafda baĢ verən hadisələrə biganə
qalan hər hansı sosial təĢkilatda fəaliyyət göstərməyən insanı kamil saymaq olmaz. Buna
imkan verməyən (nail olmayan) cəmiyyət isə kamil (baĢqa sözlə, demokratik - Ə.E.) sayılmır.
Bu baxımdan deyə bilərik ki, kamil cəmiyyətdə insanlar öz kamillik dərəcələrinə uyğun əks
əlaqəyə malik olduqlarından, real həyatda uyğun səviyyələrdə də özlərinə yer tapırlar. Bir də,
Ġndoneziya adalarında bu gün də yaĢayan ibtidai insanları, Qvineya cəngəlliklərindəki hələ də
adam yeyən insanları kosmosu fəth edən insanlarla eyni səviyyədə tutmaq, əlbəttə, mümkün
deyil - heç bir dərəcələmə ilə buna yol vermək olmaz. Bu insanlar bir çox məsələlərdə digər
canlıların bəzilərindən də zəif əks əlaqəyə malikdir.
Bütün bu deyilənlərə əsaslanaraq belə hesab edirik ki, qədim türklərin insanları fərqləndirmək
bölgüsündə “insanlar” sözü “canlı aləm” lə əvəz edilsə qədim türk bölgüsünün bugünkü
elmdə adamlararası əks əlaqəyə görə aparılan bölgü ilə eyni olduğunu görərik. Bu əvəzetmə
isə mümkündür. Doğrudan da, insanları ətrafda baĢ verən hadisələrə reaksiyasına görə
fərqləndirməyə çalıĢsaq gerçəklikdə görərik ki, Bouldinq bölgüsündə ən aĢağı sinifdə ibtidai
canlı orqanizmlərə xas əlamətləri olan insanlara (məsələn, ətraf mühitə, demək olar ki, heç
bir reaksiya verə bilməyən insanlara) rast gəlmək mümkündür, yəni insanların müasir
bölgüsü (fərqləndirilməsi) ilə onların qədim türk bölgüsü (fərqləndirilmələri) arasında, demək
olar ki, eynilik (oxĢarlıq) var. Əlbəttə, qədim türklərin bu nəticələrinin hansı elmi əsaslara
söykəndiyini deyə bilməsək də bu oxĢarlıq ulu babalarımızın yuksək elmə (məntiqə) malik
olduğunu təsdiqləyir.
Elçibəy söhbətimizi yekunlaĢdıraraq dedi:
-Belə bir nəticə də çıxır ki, sosial qurum olaraq hər bir dövlət ilk növbədə öz xalqı ilə sistem
əmələ gətirməlidir. Əks halda, yəni dövlət - xalq əks əlaqəsi olmazsa və
ya pozularsa dövlətin
cəmiyyəti idarə etmək imkanı məhdudlaĢar, cəmiyyət (eləcə də dövlətin özü) baĢqa
qüvvələrin təsiri altına düĢər və dövlət yıxılar, cəmiyyət dağılar. Bunun qarĢısını almaq üçün
dövlətlər müəyyən qüvvələrə (məsələn, kimisi polisə, kimisi partiyalara) söykənməklə bu
əlaqəni daim saxlamağa çalıĢır. Ancaq demokratik cəmiyyət belə bir əlaqənin sabitliyinin
əsasıdır. Elə buna görədir ki, demokratikliyə doğru yönələn mütərəqqi cəmiyyətlərin ictimai
qurumlarının yaradılmasına meyl həmiĢə olmuĢdur. Bütün yeni yaranan dövlətlərin hər biri
cəmiyyətdə sabitliyə nail olmaq üçün xalqla dövlət arasında əks əlaqənin yaradılması və