OZAN DÜNYASI № 2(5), 2011
89
Nəzir-niyazla dünyaya gələn Qurbaniyə 17 yaĢında Mazannənə pirində
buta verilir. Gəncə xanının qızı Pəriyə aĢiq olan Qurbaninin həyatı büsbütün
dəyiĢir.
Qurbaninin dərdi olub ziyada,
Allahı çağırram, yetişər dada,
Bir gözəl seçmişəm işıq dünyada,
O pəri salıbdı çöllərə məni.
AĢıq Qurbani tezliklə həm lirik
Ģair, həm dastançı kimi xalq arasında
tanınıb sevilir. Üstündəki Tanrı nəzəri,
fərqli düĢüncəsi və ilahi eĢqi onu
imtahana çəkir.
ƏDƏBĠYYATIMIZIN
SOLMAYAN “BƏNÖVġƏ”SĠ
Ġnsan
və təbiət gözəlliklərinin
vəhdəti Qurbani yaradıcılığında bir-
birini tamamlayır. Bu baxımdan Qurbaninin “BənövĢə” Ģeiri ədəbiyyatımıza
yeni bir mövzu gətirdi. BənövĢəyə yüzlərlə Ģeir həsr
olunsa da, heç bir Ģeirin
ömrü AĢıq Qurbaninin “BənövĢə”sinin ömrü qədər uzun və ətirli olmadı:
Tanrı səni xoş camala yetirmiş,
Səni görən aşiq ağlın itirmiş.
Mələklərmi dərmiş, göydən gətirmiş?
Heyf ki, dəriblər az bənövşəni.
Tarixi mənbələrə görə, AĢıq Qurbani ġah Ġsmayıl Xətainin hakimiyyəti
dövründə yaĢamıĢ, 1500-cü ildə gənc ġah Ġsmayıl Xətai Xudafərin
körpüsündən keçib ġirvana yürüĢ edərkən Qurbani onunla tanıĢ olmuĢ və bu
görüĢü ömrü boyu unutmamıĢdır. Sonralar Qurbani hökmdara yaxın olmuĢ,
Ģeirlərində onu vəsf etmiĢdi:
Bu dünyada bir haqq divan,
O dünyada cənnət-məkan.
Qoy var olsun, türki zəban,
Şah Xətai, Şah Xətai.
OZAN DÜNYASI № 2(5), 2011
90
Səfəvi dünyagörüĢünün tərkib hissəsi olan türkçülük, millətçilik
duyğuları Qurbani yaradıcılığında qabarıq Ģəkildə hiss olunur. 1535-1537-ci
illərdə Osmanlı qoĢunlarının Azərbaycana yürüĢü zamanı Qurbani yerli
hakimin təhriki ilə Türkiyəyə aparılmıĢ, Sultan Səlim tərəfindən 11 ildən
artıq Qars qalasında qürbətdə qalmıĢ, Vətən həsrəti ilə ağrılı-acılı günlər
yaĢamıĢdı:
Ayrı düşdüm vətənimdən, elimdən,
Başı çənli, qarlı dağlar, qal indi.
İçən ölməz dərdə dərman suyundan,
Axar sular, tər bulaqlar, qal indi.
1548-ci ildə Ģah Təhmasibin ordusu Qarsı ələ keçirərkən, Qurbani azad
edilir. Vətənə dönən aĢıq Xətainin xatirəsinə böyük kədər, qüssə ilə dolu
“Ola” rədifli mərsiyə divanını yazır:
Fələk, sənlə vuruşmağa bir qabil meydan ola,
Tut əlimi, fürsət sənin, kaş belə ehsan ola.
Getmiş idim mürşüdimə dərdimə dəva qıla,
Mən nə bilim, mən gəlincə xak ilə yeksan ola.
Ustad aĢıqlar belə güman edirlər ki, Qurbani ġah Ġsmayıl Xətaiyə “ġah
Xətai”, “ġahsevəni”, “ġahsarayı”, “BaĢ divani”, “Heydəri”, “Ġbrahimi” və
“Sultanı” kimi yeddi saz havası həsr etmiĢdi.
“QURBANĠ” DASTANI
Qurbani irsini nəsillərdən nəsillərə, yaddaĢlardan yaddaĢlara ötürüb
yaĢadanlardan biri də AĢıq Qurbaninin həyatından və yaradıcılığından bəhs
edən “Qurbani” dastanıdır. Görkəmli folklorĢünas Məhəmmədhüseyn
Təhmasib “Qurbani” dastanını Ģərti olaraq Gəncə, Diri, Zəncan versiyalarına
ayırmıĢdı. “Qurbani” dastanı xalqın çox sevdiyi məhəbbət dastanlarından
biridir.
Qurbani der: Diriliyəm mən, diri,
Yolunda qoymuşam can ilə səri.
Axtardığım yardı, şikarım Pəri,
Mətləbimdi, Pəri üçün gəlmişəm.
“Qurbani” dastanında 61 qoĢma ustadnamədən, 8 gəraylıdan, 2 divani, 5
deyiĢmə və bir müxəmməsdən istifadə olunub.
OZAN DÜNYASI № 2(5), 2011
91
Dirili Qurbani haqqında gəzən rəvayətlər, əfsanələr isə bu gün də bitib-
tükənmir. Sevgilisi yolunda min-bir əzab-əziyyətə tuĢ gələn, həyatı qüssə-
kədər içində keçən Qurbanini ov zamanı ilan çalır, sevgilisi Pərinin qolları
arasında canını tapĢırır. Ayrılığa dözməyən Pərinin ürəyi partlayır. BaĢqa bir
rəvayətdə isə Qurbanini ilan çalır, haraya gələn atasının qolları üstündə can
verən aĢıq belə bir bayatı çağırır:
Vurdu bir talxa məni,
Şəms etdi xalxa məni.
Apar, qəbrim gendə qaz,
Göstərmə xalxa məni.
Qurbaninin günümüzə gəlib çatan Ģeirləri gəraylı, qoĢma, divani,
deyiĢmə, bayatı və qitələrdən ibarətdir. QoĢmalar içərisində qıfılbənd-
qoĢmalar, təcnis qoĢmalar və 20 bəndlik cahannamə vardır.
Qurbanidi mənim adım,
Adəm atadı bünyadım.
Şeş atdım, çahar oynadım,
Axır fələk uddu məni.
Qurbaninin ən böyük xidmətlərindən biri isə ilk dəfə aĢıq Ģeirində divani
yazmasıdır. O dövrdə divani el Ģerinin qəzələ qarĢı duran ən mükəmməl
forması idi və bu janrı yaratmaqla Qurbani köhnə ənənəni dağıdaraq, yeni
bir cığır açdı.
Qurbani zaman-zaman tarixin yaddaĢına, xalqın ruhuna hopdu. Hər il
bahar gəlib bənövĢələr torpaqdan baĢ qaldıranda, saz dil açıb danıĢanda,
“Ustadnamə”lər oxunub ustadlar yada düĢəndə Dirili Qurbaninin Ģeiriyyatı
əvvəlcə ruhumuzu, sonra yaddaĢımızı, keçmiĢimizi dirildir.