Ədəbiyyat və sənət
Yüklə 2,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
60 onun nəticələrini düzgün təyin etmək bacarığı yalnız dahilərə məxsusdur. Cavid gələcək müharibədə faşiz- min məğlubiyyətini labüd bilirdi. O duymuşdu ki, qa- lib gələn demokratik qüvvələr məğlub olan irticanın məhkəməsini onların öz ölkəsində, öz vətəndaşlarının iştirakı ilə aparacaq və bu proseslərdə bütün beynəl- xalq sülhsevər insanlar iştirak edəcəklər. Elə təkcə Nürnberqdə müharibə canilərinə qurulmuş beynəl- xalq mühakiməni buna misal göstərsək, kifayətdir. Alman, italyan və yapon faşizminə qurulan məhkə- mələr həmin ölkələrin ərazisində, geniş xalq kütlələri- nin gözü qarşısında olmuşdur. “İblisin intiqamı”nda sovet nümayəndəsinin əsərin sonunda söylədikləri bu baxımdan Cavidin peyğəmbərliyi idi. İrihəcmli əsərlərinin, demək olar ki, hamısında bu və ya digər tərzdə ədəbiyyatımıza yeniliklər gətirən böyük sənətkar burada da öz ənənəsini davam etdir- mişdir. “İblisin intiqamı”ədəbiyatımızda ictimai-siya- si məzmunda yazılıb böyük beynəlxalq məclislərin bədii təsvirini verən ilk dram əsəridir. Pyesi dəfələrlə oxuyub, Cavidin digər dram əsər- ləri ilə müqayisəli surətdə tədqiq edəndən sonra gəl- diyimiz nəticə ondan ibarətdir ki, ”İblisin intiqamı” dil və bədii cəhətdən onun digər əsərlərindən kəskin surətdə fərqlənir. Bədiilik baxımından onu deyə bilə- rik ki, əsərin əlimizdə olan variantı Cavidin sənətkar- lıq cəhətdən ən zəif əsəridir. Pyes, əsərin tamamlan- mamış bir qaralama variantını xatırladır. Bizi bu şüb- hələrə gətirib çıxaran ikinci pərdədən sonra əsərdə olan natamamlıq və tələskənlik, pyesin dili, oradakı şeir parçalarıdır. Əsərin birinci və ikinci pərdəsində 61 olan hadisə və məzmunun genişliyini və gərginliyini üçüncü, dördüncü və beşinci pərdələrdə görmürük. Son üç pərdə hələ üzərində işlənəcək bir yazını xatır- ladır. Cavidin bütün əsərlərində özünəməxsus bir dil vardır. Bu dil onun məişətdəki dilindən fərqlidir. Onun nəsrlə yazılmış son dram əsərləri “Topal Tey- mur” və “İblisin intiqamı”dır. “Topal Teymur”dakı dil Cavidin “Maral”, “Şeyda”və “Afət”kimi əsərləri ilə çox yaxın olduğu halda, “İblisin intiqamı”ndakı dil onun məktublarının üslubuna və leksikasına yaxın- dır. Deməli, Müşkinaz xanımın köçürdüyü və bizə gəlib çatan bu nüsxə əsərin son bitkin variantı deyil. Görünür, Cavid onun dili üzərində işləməyə vaxt tap- mamış və ya əsərin əsas variantı itib-batmışdır. Fikir- lərimizi pyesdəki üç şeir parçası da təsdiq edir: birinci pərdədə qaraçıların, ikinci pərdədə Xalidin oxuduğu parçalar bədii cəhətdən çox güclü olduğu halda, dör- düncü pərdədə İblisin oxuduğu şeir Cavid şeiriyyəti- nin tələblərinə cavab vermir. Müqayisə üçün onların hərəsindən bir bəndə diqqət yetirək. Birinci pərdədə qaraçıların: İnsan ömrü dalğa kimi keçər, gedər. Hər gələn bir sevgi yolu seçər, gedər. Dərdi burax, zövqünə bax, unutma ki, Hər kəs əcəl badəsini içər, gedər. – şərqisi heca vəzninin 12-lik ölçüsündə dörd hecalı bölgülərin üç dəfə təkrarı ilə yazılmışdır. Nə forma, nə məzmun, nə də qafiyə sistemində hər hansı bir xə- tası olan bu şeir sənətkarlıq nümunəsidir. 62 İkinci pərdədə Xalidin nəğməsi: Səni ürkütdümü halım, çiçəyim! Öylə yan baxma, aman sevdicəyim! O baxışlar, o duruşlar, o əda Qoparır fırtınalar ruhumda. Şeir əruz vəzninin üçbölümlü incə naqis rəməl nö- vündə-fə'ilAtün fə'ilAtün fə'ilün ölçüsündə yazılmış- dır. Bədiilik, vəzn, qafiyə və mənasına irad tutmaq mümkün deyil. İndi isə dördüncü pərdədəki şeirin bir parçasına diqqət edək: Alqış sevda gecələrini oxşayan qaranlıqlara! Alqış qaranlıqlar içində süzülən işıqlara! Alqış ipəklər içində qıvrılan qanadsız quşlara! Alqış oynaq və incə ayaqlardakı nazlı uçuşlara! Nə əruz, nə də heca vəzninə uyğun gələn ritorik sətirlər 16, 19, 17, 18 hecadan ibarətdir. Cavidin yara- dıcılığında belə bir şeyə rast gəlməmişik. Müasirləri içərisində vəzn baxımından ən yüksək pillədə duran bir şair belə bir yazını şeir formasında tamamlanmış, bitkin bir əsərə sala bilməzdi. Deməli, əsərin sonuncu üç pərdəsinə və bu şeirə Cavidin yenidən, təkrarən əl gəzdirməsi fikri olmuşdur. O, şübhəsiz ki, “İblis”dəki 63 monoloqlara bənzər tərzdə bu əsərdə də nəsə yarat- malı idi. Əlimizdəki varianta əsasən əsərin natamam- lığı barədə şübhələrimizi Cavidin, bəlkə də, hansı ar- xivdəsə yatan, sonralar əlimizə keçəcək bitkin variantı doğruldub aradan götürə biləcəyinə ümidimiz çox- dur. “Elm” qəzeti. 31 oktyabr, 2006-cı il. № 31-32 64 II FƏSİL Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi köşə Yüklə 2,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|