32
məzhəbə də, dinə də şübhə ilə yanaşır və onların in-
karına qədər gedib çıxa bilir. Üçüncü qisim isə nə
mövcud cəhalət və xurafat yayan məzhəb və dini, nə
də ona qarşı olan şübhəni qəbul edir. O, Tanrıya ye-
tişmək üçün yeni bir yol arayır.
Dostlarının qəbrini ziyarətə gələn yarımsərxoş Xə-
rabat müridləri ilə gələn Müftiyə fikir verməyib ovcu-
nu şərabla doldurub göyə səpərək acı qəhqəhə ilə:
Bu da göylərdə gülən sultanın.
Sən də iç, bəlkə açılsın qanadın…
Sərxoş ol, bunca ağır faciələr
Səni ürkütməsin əsla!.. Desələr
Çökdü evlər, qırılıb ailələr,
Sən haman zövqünə bax, etmə kədər.
– deyir. O sözü, o hərəkəti ki, ancaq yaxın adamların
yanında edə bilərsən, onu cəmiyyət içində etmək hə-
mişə məqbul deyil. Keçirdiyi dərddən, içdiyi şərab-
dan ağlını itirmiş Xərabatinin məzarda uyuyan dost-
larına göstərdiyi son nəvaziş qeyri-ölülərə göstərilmə-
məli idi. Xüsusən, onun Tanrıya qarşı söylədiyi sözlər
və etdiyi hərəkət küfr sayılmamalıdır və bunun mən-
tiqi ona gətirib çıxardır ki, Xərabati Müfti və onu əha-
tə edənlər tərəfindən daş-qalaq edilərək öldürülür.
Artıq Xəyyamın həmsüfrələrindən heç kim qalmamış-
dır. Xəyyamın qəbiristana gələrək dostlarını və Sev-
danı anıb söylədiyi sözlər faciənin ən kədərli və ya-
nıqlı yeridir. Beşinci pərdənin birinci səhnəsi Məlikşa-
hın dəvətilə Xəyyamın Bağdada səfər etməsi ilə bitir.
Müfti və naiblərlə daima pəncələşən Xəyyam cəhalət
33
və xurafatın ən böyük nümayəndələri ilə də üzləşməli
imiş. Ən yaxın həmsüfrələrini Nişapurda itirən Xəy-
yam son dayaq və arxası olan Məlikşahla Xacə Niza-
mı da Bağdadda itirəsi olur. Onun Xəlifə sarayında
gördükləri hər insanı; istər mömin, istər dinsiz, istər
müsəlman, istərsə də kafiri dəhşətə gətirər. Hamı
üçün əmirəlmöminin din rəhbəri şəxsiyyətsiz, bir qa-
dın düşkünü, əqidəsiz bir yalançı imiş...
Balıq başdan iylənər. İslamı nüfuzdan salan, bü-
tün Şərqi ətalət və geriliyə sürükləyən bu din rəhbər-
ləri olmamışlarmı? Bunları görən Xəyyamın, onlara
qarşı laqeyd və ya üsyankar mövqe tutmasını dinsiz-
lik adlandırmaq olarmı?
Hamıya o dünyada vəd etdiyi cənnəti özü üçün
bu dünyada yaradıb kiçik yaşlı “huri”lərlə eyş-işrətə
dalan xəlifə Müqtədi Billahı və onun simasında İslamı
hörmət və nüfuzdan salan bütün böyük din xadimlə-
rini Cavid Xəyyamın acı gülüşü və kəskin sözləri ilə
damğalayır.
Birinci pərdənin bitməyi ilə süjetdə olan düyünün
açılması razvyazkada tamamlanmış olur. Altıncı pər-
də “Xəyyam”dramının finalıdır. Əsərin əvvəlində
gördüklərimizdən Xəyyam və Saqi, düşmən cəbhə-
dən isə qocalıb əldən düşmüş Müfti və onu müşayiət
edən Naib qalmışdır. Nə dünyanı lərzəyə gətirən Alp
Arslan və Məlikşah, nə bütün Şərqi siyasəti ilə idarə
edən Xacə Nizam, nə də terroru ilə hamını qorxu içə-
risində saxlayan Sabbah vardır. Qalan haqqı-həqiqəti
bu dünyada arayıb tapan Xəyyam və həmin haqqı-hə-
qiqəti arayaraq cəhalət və xurafat toxumu yayan Müf-
tidir. Mübarizə yenə davam edir. Lakin Xəyyam hə-
34
yatının son anlarını onu sevən, əzizləyən gənc nəslin
içərisində keçirirsə, Müfti təklənmişdir. Düzdür, Müf-
ti kimilər hələ yaşayacaq, indinin özündə də, gələ-
cəkdə də mövcud olacaqlar. Lakin onların sözü, mə-
həbbəti el içində yaşamayacaqdır. Harda cəhalət və
xurafat bataqlığı olsa, orada Müfti kimilər üfunət ya-
ya biləcəklər.
Xəyyam son monoloqunda Saibi görüb adət-ənə-
nəni nişan verərək ondan tez ayrılmaq istəyən qızlara
müraciətlə:
Uydunuz bunca xurafata yetər!
Bu həy iştə ölümdən də betər.
Əl verir paslı, sönük adətlər!
Şən təbiət sizi azadə dilər.
…
Bir nəfəsdir bu sürəksizcə həyat
Bir nəfəs!... getdimi? Gəlməz…
(əlini ürəyinin üstünə qoyub titrək səslə)
Heyhat!..
– deyir. Dramın bu yeri “Azər” dastanının sonu ilə
ideya cəhətdən oxşarlıq təşkil edir. Cavid “Azər” das-
tanında da buna bənzər fikirlər işlətmişdir. Eyni döv-
rün məhsulu olan həm “Xəyyam”, həm də “Azər”
dastanının son hissələri Cavidin bir növ əbədiyyət
nəğməsi idi.
“Hüseyn Cavid yaradıcılığı çağdaş təfəkkür işığında”.
(Hüseyn Cavid – 130) Beynəlxalq elmi konfransın
materialları. Bakı, 2012. 22-24 oktyabr.
35
Hüseyn Cavid Allah haqqında
əsər yazacaqdı...
Romantik faciənin əsas nümayəndəsi olan H.Ca-
vid yaradıcılığının romantik qəhrəman tiplərinə diq-
qət yetirsək, yaradılışın yaradana doğru inadla ad-
dımlamasını görərik.
Filosof-şair H.Cavidin dram əsərlərində ilk ro-
mantik qəhrəmanı ailə-məişət mövzusunda olan
“Ana” faciəsindəki ana obrazı idi. Bu əsərdə, sanki,
Cavid bütün humanist, insanlığa xidmət edən fikirlə-
rini ortaya qoymaq istəmişdir. Düzdür, ananın faciəsi
içərisində onun etdikləri çox qeyri-adidir, lakin Cavid
əmin idi ki, ana kimi obrazlar bəşəriyyəti sürüklənən
bəlalardan qurtara bilər.
Romantik qəhrəman axtarışında olan H.Cavid ya-
radıcılığına “Maral”la davam edərək yenə ailə-məişət
mövzusuna toxunur. Böyük problemlərin həllini cə-
miyyətin ən kiçik qurumu olan ailədə axtarır. “Ana”-
ya nisbətən “Maral”da romantizm zəifdir. Lakin onun
ailə-məişət mövzusunda yazdığı “Maral”, “Afət”
pyesləri dramaturgiyamızda qadın hüquqsuzluğuna
toxunulan ilk əsərlər idi. Ümumiyyətlə, H.Cavid ro-
mantizminin özünəməxsusluqlarından danışarkən
onu da deməliyik ki, Cavid romantik qəhrəman tip-
lərinin heç birini; nə müsbət, nə də mənfi obrazlarını
ideal şəkildə nə mənfiləşdirmiş, nə də müsbətləş-
dirmişdir. Hər hansı bir obrazına diqqətlə baxsaq, gö-
rərik ki, romantik qəhrəmanın daxili aləmində ikilik
var, bir tərəddüd var, yaxşılıqla pislik bir-birinə üstün
gələ bilmir. Bu da onu deməyə əsas verir ki, Cavid nə
Dostları ilə paylaş: |