12
determinantlar olmuşdur. Bu mənada dünya təcrübəsində ortodoksal və Cənubi Şərqi Asiya reseptləri
kimi iqtisadi islahat çərçivələri tədqiqatçılar üçün çox maraqlı mövzulardır.
Ortodoksal inkişaf resepti institutların olduğu kimi “köçürülməsi” yanaşmasıdır. Bu resepti tətbiq
edən Latın Amerikası ölkələri 70-ci illərin sonu və 80-ci illərin əvvəllərində iqtisadi artıma nail olsalar
da, 80-ci illərin ortasından başlayaraq “itirilmiş dekada”ya daxil oldular. Bu uğursuzluğun səbəbləri
ondan ibarət idi ki, islahatlar ölkənin sosial-mədəni kapitalını nəzərə almırdı, “quru qaydalar”ın diskret
yanaşmalar üzərində həddən artıq dominantlığı mövcud idi. Şərqi Asiya resepti isə yerli şəraitə uyğun
institusional dizaynın yaradılması və həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Bir çox tədqiqatçılar Cənubi-
Şərqi Asiyada əldə olunmuş iqtisadi uğurların əsasında məhz bu amilin dayandığını göstərirlər.
Məqalədə institutlar və iqtisadi artım arasında əlaqəyə dair nəzəri yanaşmalar təhlil ediləcək,
sonda isə əsas nəticələr veriləcəkdir.
1. İ
nstituların iqtisadi artımda rolu: nəzəri yanaşmalar
İqtisadi inkişafın fundamental amillərindən olan institutlar dövlət, bazar və cəmiyyət
münasibətlərində “oyun” qaydalarını ifadə edir. Eyni zamanda bu qaydalar iqtisadiyyatda “inam”ı
formalaşdırır. “Keyfiyyətli” institutlar i) cəmiyyətin bütün üzvlərinin iqtisadi imkanlardan bərabər
faydalanmasını təmin edir; ii) resursların ədalətli bölgüsünə imkan verir və iii) iqtisadi agentlərin
hüquqlarını qoruyur.
İqtisadi ədəbiyyatda institutlar a) formallıq dərəcəsinə görə b) ierarxik quruluş və c) sferalar üzrə
müxtəlif qruplara bölünürlər. D.Norta görə institutlar yazılı qaydada olan formal və cəmiyyətin tarixi,
etnik, coğrafi, mədəni xüsusiyyətlərinin formalaşdırdığı qeyri - formal institutlardan ibarətdir.
Uilliamson institutları ierarxik quruluş üzrə təsnifləşdirmişdir. Belə ki, bu yanaşmaya görə sosial
struktur və tarixi ənənələr əsasında yaranan qeyri-formal institutlar cəmiyyətin ierarxik strukturunun
bazisini təşkil edir. Bundan sonrakı mərhələdə dayanan institutlar isə oyun qaydalarını müəyyən edir və
oyunun gedişini tənzimləyir. Buraya mülkiyyət hüquqlarının qorunması, məhkəmə sistemi, biznes mühit,
həmçinin özəl sektorun inkişafını təmin edən institutlar aiddir.
Boules (1998), Bek (2000) kimi iqtisadçılar isə institutların sferalar üzrə bölgüsünü (iqtisadi,
siyasi, qanunvericilik və sosial) təklif edirlər.
Bütövlükdə isə, aparılmış tədqiqatları ümumiləşdirməklə belə qənaətə gəlmək olar ki, institutların
hansı struktur üzrə qruplaşdırılmasından asılı olmayaraq onları D.Nortun təklif etdiyi kimi iki böyük
hissədə qruplaşdırmaq olar: formal və qeyri-formal institutlar.
1.1. Formal institutların iqtisadi artımda rolu
Formal institutlar insanlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin çərçivəsini müəyyən edir. İnstitutlar
iqtisadi agentlərin maraqlarına və qərarlarına təsir etdiyindən iqtisadi inkişaf baxımından mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, mülkiyyət hüquqlarının zəif qorunması iqtisadi agentlərin fiziki və ya insan
kapitalına investisiya qoymaq stimulunu azaldır. Lakin, formal institutlar yalnız iqtisadi agentlərin
maraqlarını formalaşdırmır. Onlar eyni zamanda iqtisadiyyatda yaradılan dəyərin gələcək dövr üçün
bölgüsünü də müəyyən edir.
13
Konstitusiya və qanunun aliliyi iqtisadi inkişafın dayanıqlığını dəstəkləyir. Güclü formal
institutlar eyni zamanda renta axtarışını əhəmiyyətli azaldır və nəticədə vəsaitlərin effektiv istifadəsinə
şərait yaranır (Hall, Jones 1990). İnstitutların zəif olduğu ölkələr iqtisadi artım tempinin aşağı və
əhəmiyyətli volatil olması kimi xüsusiyyətlərə malikdir (Johnson, Robinson and Thaicharoen, 2003).
Ümumilikdə, bazar iqtisadiyyatının effektiv fəaliyyəti üçün aşağıdakı institutların effektiv
fəaliyyəti vacibdir:
Bazarları və rəqabət şəraitini tənzimləyən institutlar;
Mülkiyyət hüquqlarını qoruyan institutlar və ədalətli məhkəmə sistemi;
Makroiqtisadi sabitliyi təmin edən institutlar;
Vətəndaş cəmiyyəti institutları və ictimai hesabatlıq.
D.Rodrik formal institutları 4 qrupa bölür: bazar yaradan, bazar tənzimləyən, bazar sabitləşdirən,
bazar legitimləşdirən.
Bazarların formalaşmasını və sağlam fəaliyyətini təmin edən institutlar. Effektiv siyasi güc,
müstəqil məhkəmə sistemi və s. belə institutlara aiddir;
Bazarların uğursuzluqlarını tənzimləyən institutlar. Məsələn, telekomunikasiya, nəqliyyat, su və
meşə resurslarını, maliyyə xidmətlərini tənzimləyən agentliklər buraya daxildir;
Makroiqtisadi və maliyyə sabitliyini təmin edən institutlar. Mərkəzi banklar və fiskal orqanlar
aşağı inflyasiya və büdcə dayanıqlığı vasitəsilə bazarın sabitləşməsi təmin edirlər;
Bazarı legitimləşdirən institutlar. Bu institutlar bazar subyektlərini neqativ şoklardan və mənfi
bazar effektlərindən qorumağa imkan verir. Belə institutlara pensiya sistemləri, işsizlikdən
müdafiə və digər sosial fondlar aiddir.
1.2. Qeyri-formal institutların iqtisadi artımda rolu
Formal institutların formalaşmadığı və ya tam fəaliyyət göstərmədiyi şəraitdə qeyri-formal
institutların iqtisadi artıma təsiri artır. Bu institutlar ölkənin dini, etnik mənşəyindən irəli gələn
mədəniyyət, inam, sədaqətlilik, elmə meyillilik, sağlamlıq və s. kimi amilləri özundə ehtiva edir. Qeyri -
formal institutlara cəmiyyətdə fərdlərin fəaliyyəti və imkanları ilə təyin olunan sosial normalar daxildir
(Williamson 2010). Belə sosial normalar ölkənin inkişafını sürətləndirə və ya zəiflədə bilər.
Əksər iqtisadi ədəbiyyatlarda qeyri-formal institutlar sosial kapital kimi də xarakterizə olunur.
Sosial kapital cəmiyyətin inam, sosial norma və şəbəkələr kimi xüsusiyyətlərini əks etdirir və cəmiyyətin
effektivliyinə təsir edir (Putnam, Leonardi, Nanetti 1993). Sosial kapitalın aşağıdakı ümumi elementləri
göstərilir (Durlauf, Fafchamps, 2005):
Sosial kapital qrup üzvləri üçün pozitiv xarici effektlər yaradır;
Bu pozitiv xarici effektlər inam, ümumi normalar və dəyərlər hesabına yaranır.
Məlumdur ki, qrup yaratmaq bacarığı ideyalar ətrafında birləşmək marağı, qarşılıqlı etibar və
inam hesabına genişlənə bilər. Formal institutların məhdud olduğu cəmiyyətlərdə oxşar ictimai maraqlar
ətrafında qeyri-formal institutlaşma iqtisadi artım və idarəetmənin səmərəliyinə müsbət təsir göstərir.
Eyni zamanda sosial kapital şərti olaraq insanları bir-birinə bağlayan elementə və insanlar
arasında körpü yaradan elementə bölünür (Woolcock 2000). Birinci tip sosial kapitala qrupun mənfəətini
cəmiyyətin zərəri hesabına artıranlar aiddir və bu tip qrupları Olson (1982) “maraq” qrupları adlandırır.
Dostları ilə paylaş: |