Edilməsi üçün kontr-tsiklik kapital buferi tətbiq edilə bilər. Bu məqsədlə kontr-tsiklik

22 
 
1.   Strateji ehtiyatların idarə edilməsi: qlobal böhrandan əvvəlki təcrübə
 
 
1.1.Strateji ehtiyatların formalaşması
 
 
Asiya  böhranından  sonra böhrandan ən çox  zərər çəkən ölkələrdə sürətli ehtiyat  yığımı  baş  verdi. 
Cənub-Şərqi Asiya  ilə  yanaşı  Latın Amerikası regionu böyük valyuta ehtiyatları  yığmağa başladı. Inkişaf 
etmiş ölkələrdə isə valyuta ehtiyatlarında son dövrlər cüzi artım müşahidə edilmişdi. Bununla belə, xarici 
valyuta  ehtiyatları  hətta  ənənəvi  ehtiyat  adekvatlığı  indikatoru  ilə  müqayisədə  daha  yüksək  səviyyəyə 
çatmışdır (Qrafik 1). 
 
 
 
 
1500 
Qrafik 1. Xarici valyuta ehtiyatları və ABŞ xəzinə istiqrazlarının xalis 
artımı (milyard dollar) 
 
1000 
 
500 
 
0 
2002 
2003 
2004 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
2010 
ABŞ xəzinə istiqrazlarının xalis buraxılışı 
Xarici valyuta ehtiyatlarının xalis artımı 
 
Mənbə: BVF 
 
Bütövlükdə,  ölkə  təcrübələrinə  əsaslanmaqla  iqtisadi  ədəbiyyatda  valyuta  ehtiyatlarının  artımının  üç 
əsas səbəbi göstərilir: 
 
1.   Ehtiyatlılıq  səbəbi.  Belə  ki,  bu  məqsədlə  qlobal  kövrəklikdən  sığortalanmaq  (Aizenman  və  Li, 
2007) və kapitalın gözlənilməz qaçışına qarşı bufer ehtiyatlar yaradılır; 
 
2.  Pul  merkantilizmi.  Məzənnə  təzyiqlərinin  qarşısını  almaq  və  ixracın  rəqabətə  davamlığını 
artırmağa imkan verir; 
 
3.   “Qonşulardan  geri  qalma”  qorxusu.  Tərəfdaş  ölkələrin  ehtiyat  göstəricilərindən  geridə qalmaq 
qorxusu  ehtiyatların  saxlanması  davranışını  zəruri  edir.  Belə  davranış  həmçinin  başqa  səbəblərlə 
izah  oluna  bilər. Məsələn,  Asiya  böhranı  zamanı  aşağı  ehtiyatlara  malik  ölkələr daha  çox  zərərlə 
üzləşmişlər.    Təcrübədə    daha    yüksək    valyuta    ehtiyatları    isə    ölkəyə    kapital    axınını 
stimullaşdırmışdır (Cheung və Qian, 2009). 
 
Qeyd  edək  ki,  qonşulardan  geri  qalmamaq  səyləri  Asiya ölkələrinin  ehtiyat  yığımına  əhəmiyyətli 
təsir  gösrərmişdir.  Bu  səbəb  yalnız  Asiya  böhranından  sonra  meydana  çıxmış  və  qlobal  iqtisadi  rifah 
baxımından ehtiyatların  artması optimal deyildir.  Buna görə də iqtisadi ədəbiyyatda beynəlxalq kapitalın 
hərəkəti  və  maliyyə  inteqrasiyasının  dərinləşməsindən  irəli  gələn  risklərdən  (kapitalın  ölkədən  axını) 
sığortalanmaq tövsiyyə edilir. 
 
Klassik  yanaşmalarda  ölkəyə  kapital  axınının  qəflətən  dayanması  zamanı  yığılmış  ehtiyatlardan 
istifadəyə  üstünlük  verilməsi  məqsəduyğun  hesab  olunur.  Eyni  zamanda  alternativ  təsir  mexanizminə 
əsasən, ehtiyatların yüksək səviyyədə olması ölkədən kapital axını ehtimalını azaldır və ya belə axın baş 

---

23 
 
verdikdə,  ölkədən  kapital  qaçışının  miqyası  məhdudlaşır.  Həmçinin  ehtiyat  yığımı   iqtisadiyyatın  xarici 
mənbələrdən maliyyələşmə xərclərini də azaldır. 
 
 
 
1.2.Böhrandan əvvəlki dövrdə ehtiyatların idarə edilməsi
 
 
Bir  çox  ölkələrdə  valyuta  ehtiyatları  mərkəzi  banklar (MB)  tərəfindən  idarə olunur.  ABŞ,  Böyük 
Britaniya  və  Yaponiya  kimi  ölkələrdə  isə  valyuta  ehtiyatları  formal  olaraq  dövlət  tərəfindən  idarə  edilir 
və  bu  zaman  son  qərarı  hökumət  (adətən  Xəzinə  və  ya  Maliyyə  Nazirliyi)  verir.  Bütövlükdə,  ölkə 
təcrübələrini   ümumiləşdirməklə   xarici   valyuta   ehtiyatlarının   idarə   edilməsinin   üç   xüsusiyyətini 
göstərmək olar: ı) bu ehtiyatlar dövlət vəsaiti hesab olunur və dövlət həmişə onun təhlükəsizliyinə xüsusi 
diqqət yetirir; ıı) ehtiyatlar istifadə olunandır (həm investisiya mənbəyi və həm də iqtisadi siyasətə dəstək 
aləti);  ııı)  ehtiyatlar  dövlətin  digər  maliyyə  vəsaitləri  ilə  müqayisədə  kifayət  qədər  böyük  həcmdədir  və 
bu səbəbdən əksər hallarda ehtiyatları saxlamaqda əsas məqsəd onların gəlirliyi ilə bağlı olmamışdır. 
 
Son 10  ildə inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ) və  yeni sənaye ölkələri cari ticarət balansındakı 
profisit   hesabına   xarici   valyuta   ehtiyatlarını   artırmağa   başlamışlar.   Statistik   məlumatlara   əsasən 
(Currency  Composition  of  Official  Foreign  Exchange  Reserves  (COFER))  bəzi  İEOÖ  və  yeni  sənaye 
ölkələrində xarici valyuta ehtiyatları 2001-2010-cu illərdə 0.8 trilyon ABŞ dolları artaraq 8.5 trilyon ABŞ 
dollarına çatmışdır. 
 
 
Qrafik 2. Xarici valyuta ehtiyatları (trilyon ABŞ dolları) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İEÖ 
Yeni Sənaye və İEOÖ 
 
 
Mənbə: COFER 
 
Xarici  valyuta ehtiyatlarının sürətlə artdığı ölkələr öz  növbəsində belə böyük  həcmdə ehtiyatların 
idarə  olunması  problemi  ilə  üzləşmişlər.  Təcrübədə  valyuta  ehtiyatları  ABŞ  və  ya  digər  inkişaf  etmiş 
ölkələrin  (İEÖ)  aşağı  volatillik  və  yüksək  stabilliyi  ilə  fərqlənən  uzunmüddətli  dövlət  istiqrazlarının 
alınmasına  yönəldilir.  Ehtiyatların  strukturunda  əsasən  ABŞ  dolları,  avro  və  yapon  yenində  olan 
uzunmüddətli  istiqrazlar dominant rola malikdir.  CEİC  məlumatlarına əsasən 1999-2009-cu  illərdə  ABŞ, 
Avro  zona  ölkələri  və  Yaponiyanın  10  illik  istiqrazlarının  orta  gəlirliyi  müvafiq  olaraq  4.57%,  4.4%  və 

---

24 
 
1.47% olmuşdur. Dünya Bankının məlumatlarına əsasən birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) gəlirliyi isə 
son 10 ildə 20%-dən çox olmuşdur. 
 
 
 
1.3.Böhran dövründə ehtiyatların idarə edilməsi
 
 
Əvvəlki  böhranlardan  fərqli  olaraq,  2008-ci  ilin  böhranından  sonra  qiymətli  kağızların 
saxlanmasına meyl əhəmiyyətli artmışdır. Belə ki, 2008-ci ilin yayında ABŞ-ın xəzinə istiqrazlarına artan 
tələb  hesabına  avqust  ayının  sonunda  istiqrazların  həcmi  iki  dəfə  artaraq  ilin  sonuna  500  milyard  ABŞ 
dollarına çatmışdır. 
 
2008-ci  ilin  ortalarına  qədər  təhlükəsizlik  baxımdan  ehtiyatların  istiqrazlara  yerləşdirilməsinə 
üstünlük  verilmiş,  lakin  2009-ci  ilin  ortasına  qədər  portfelin  cəmi  ¼  -nin  vaxtında  ödənişləri  təmin 
edilmişdir. 
 
“Lehman qardaşları”nın  iflas olması isə onun qiymətli kağızlarına investisiya edən  ABŞ-ın iri pul 
bazarı  fondunu  öz  səhmlərini  bir  dollardan  yuxarı  almamaq  niyyətini  elan  etməyə  məcbur  etdi.  Həmin 
hadisə fondlardan  qaçışa  səbəb  oldu.  Bu  isə Avropa  və  başqa  qeyri-amerikan  banklarını  “dollar uğrunda 
mübarizə”yə sövq etdi. Nəticədə bu banklardan əmanət qaçışı baş verdi. 
 
Qeyd  edək  ki,  2009-ci  ilin  iyul  ayına  qədər  xəzinə  istiqrazların  həcmi  350  milyard  ABŞ  dolları 
artmış,  eyni  zamanda  ofşor  dollar  depozitləri  və  agentlik  istiqrazları  müvafiq  olaraq  200  milyard  ABŞ 
dolları və 100 milyard ABŞ dolları məbləğlərində azalmışdır. 2007-ci ilin ortasından 2010-ci ilin ortasına 
qədər Birləşmiş Ştatların xaricində mövcud olan dollar depozitlərin həcmi iki dəfə azalmışdı və ən kəskin 
azalma 2008-2009-ci illərdə müşahidə olunmuşdu. 
 
 
 
1.4. Azərbaycan təcrübəsi
 
 
Son  15  ildə  Azərbaycanın  strateji  valyuta  ehtiyatları  100  dəfədən  çox  artaraq  47  mlrd.$-ı  ötüb 
keçmiş  və  təqribən  3  illik  mal  və  xidmətlərin  idxalına  kifayət  edir.  Eyni  zamanda  strateji  valyuta 
ehtiyatları  xarici dövlət borcundan təqribən 8 dəfə çoxdur. Hazırda ÜDM-in 70%-i  həcmində strateji 
valyuta ehtiyatı formalaşmışdır ki, bu göstəriciyə görə Azərbaycan dünyada ilk 15-likdədir. 
 
Ümumilikdə,  strateji  valyuta  ehtiyatlarının  yüksək  templə  artımı  ölkə  iqtisadiyyatının  mümkün 
xarici  böhran  təsirlərinə  qarşı  həssaslığını  azaldan  və  güclü  "makroiqtisadi  bufer" formalaşdıran  amildir. 
Bunun nəticəsi olaraq ölkənin Xalis Beynəlxalq İnvestisiya Mövqeyi əlverişlidir. 
 
Ölkənin  strateji  valyuta  ehtiyatlarının  çoxalması,  ilk  növbədə,  kredit  reytinqinin  yüksəlməsinə 
müsbət  təsir  etmişdir.  Belə  ki,  strateji  valyuta  ehtiyatlarının  artması  xarici  investorlar  üçün  ölkənin 
cəlbediciliyin  artırmışdır.  Məlum  olduğu  kimi,  investorlar  sabit  iqtisadiyyatlı  ölkələrə  meyilli  olurlar. 
Həmçinin  valyuta ehtiyatlarının sürətlə artması ölkənin ödəniş qabiliyyətli  olması, öhdəliklərini  vaxtında 
yerinə yetirə bilməsi deməkdir. 
 
Dünya  Bankının  və  Beynəlxalq  Valyuta  Fondunun  hesabatlarında  bildirilir  ki,  Azərbaycan 
hökuməti  strateji  valyuta  ehtiyatlarının  idarə  olunması  istiqamətində  çevik  siyasət  yürüdür.  Bu  siyasət 
dünyada  maliyyə  böhranının  davam  etdiyi  dövrdə  böyük  valyuta  ehtiyatlarına  malik  ölkə üçün  böhranın 
hər   hansı   təsirini   tamamilə   məhdudlaşdırmaq   iqtidarına   malikdir.   Beynəlxalq   maliyyə   institutları 

---