Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
GĐRĐŞ
Biokimya və ya bioloji kimya bütün canlı orqanizmlərin (bitki, insan, heyvan və mikroorqanizmlər) tərkibini təşkil edən maddələrin, kimyəvi təbiətini, xassələrini və çevrilmələrini öyrənən elmdir. Canlı orqanizmlərin tərkibini təşkil edən maddələri, kimyəvi təbiətini və xassələrini öyrənən hissəsinə statik biokimya deyilir. Canlı orqanizmlərin tərkibini təşkil edən maddələrin çevrilmələrini və ya maddələr mübadiləsini öyrənən hissəsinə isə dinamik biokimya deyilir. Statik və dinamik biokimya bir-biri ilə sıx qırılmaz sürətdə əlaqədardır. Çox qədim zamanlarda insanlara bəzi biokimyəvi proseslər (çörəyin bişirilməsi, şərabın hazırlanması və s.) məlum olmuşdur. Buna baxmayaraq, biokimyanın əsas inkişafı XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf olunur. 1814-cü ildə rus alimi K.S.Kirxhoff buğda dənində nişastanı maltozaya qədər parçalayan maddənin varlığını müəyyən etmiş və ona diastaza (amilaza) adı vermişdir. 1866-cı ildə Lui Paster tərəfindən qıcqırma prosesinin el- mi əsasları öyrənilmişdir. Bu prosesin mikroorqanizmlərin kö- məyi ilə yox, onların əmələ gətirdiyi fermentlər tərəfindən apa- rıldığı müəyyən olunmuşdur. 1888-ci ildə A.Y.Danilevski zülalların əmələ gəlməsində peptid tipli rabitənin varlığını sübut etmişdir. 1902-ci ildə E.Fişer zülal molekulunda aminturşuların bir-biri ilə peptid tipli rabitə formasında birləşməsini bir daha müəyyən etdi. Hətta E.Fişer və onun əməkdaşları bir neçə peptid sintez etdilər. 1880-ci ildə N.Đ.Lunin qida məhsullarının tərkibində zülallardan, yağlardan, karbohidratlardan, mineral duzlardan və sudan başqa, həyat üçün daha zəruri olan maddənin varlığını söyləmişdir. Bu naməlum maddə sonralar vitamin adlandırılmışdır. 6
1911-ci ildə K.Funk düyü kəpəyindən müalicəvi təsirə malik bir maddə aldı. Kimyəvi analiz sayəsində müəyyən olunmuşdur ki, alınmış maddənin tərkibində amin qrupu (-NH 2
adı verməyi təklif etmişdir. 1903-cü ildə Neyberq ilk dəfə “Biokimya” sözünü işlətmişdir. 1926-cı ildə Samner ilk dəfə təmiz halda ureaza fermentini kristallik formada almış və fermentlərin həqiqətən zülal təbiətli olduğunu bir daha sübut etmişdir. Biokimyanın inkişafında bir sıra alimlərin görkəmli xidmətləri olmuşdur. Fotosintez prosesinin, xlorifilin fiziki və kimyəvi
xassələrinin öyrənilməsində K.A.Timiryazevin xidmətləri çox olmuşdur. T.Sossyur, J.Bussenqo və J.Libix bitkilərin qidalanmasının biokimyəvi əsasları kimi maraqlı elmi-tədqiqat işləri aparmışlar. M.S.Svet xromotoqrafiya üsulunu işləyib hazırlamış, bitki karotinoidlərini və xlorofili öyrənmişdir. A.N.Bax, V.Đ.Palladin, S.N.Kostıçev, L.A.Đvanov, A.N.Lebedev tərəfindən tənəffüs və qıcqırma proseslərinin kimyasının öyrənilməsi biokimya elminin inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1943-cü ildə F.Lipman yağların sintezində koferment-A-nın rolunu, 1949-cu ildə A.Lenindcer oksidləş- məklə-fosforlaşma prosesinin və canlı orqanizm üçün lazım olan enerjinin mitoxondriyalarda sintez olunmasını öyrənmiş- dir. 1953-cü ildə D.Uotson və F.Krik DNT-nin quruluşunu, 1963-cü ildə K.Nirenberq tərəfindən DNT-nin genetik kodu müəyyənləşdirilmişdir. 1967-1987-ci illərdə biokimyaçı alim- lər tərəfindən zülalların quruluşunun və onların təsir mexaniz- minin müəyyən edilməsi biokimya elminin əsas nailiyyətlərin- dən biri hesab olunur. Akademik A.Đ.Oparinin dünyanın əmələ gəlməsinin biokimyəvi əsaslarının öyrənilməsi bu elmin inkişafına təkan vermişdir. Yuxarıda göstərilən alimlərin elmi-tədqiqat işləri biokimyanın sürətlə inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.
7
Bioloji kimyanın inkişafı bir sıra elmlərlə də əlaqədar- dır. Bu elmlərdən biri üzvi kimyadır. Biokimyanın bir hissəsi olan statik biokimya canlıların üzvi kimyasıdır. Bütün canlıla- rın əsasını üzvi birləşmələr təşkil edir. Üzvi kimya canlı orqa- nizmlərdə olan üzvi maddələri də öyrənir. Bundan başqa fiziologiya elmi də biokimya ilə əlaqəsi olan elmlərdəndir. Fiziologiya canlı orqanizmlərdə törənən həyati proseslərin qanunlarını, onların əsasında əmələ gələn dəyişiklikləri öyrənir. Biokimya isə fizioloji proseslərin kimyəvi əsaslarını da öyrənir. Biokimyanın inkişafında fiziki və kolloid kimyanın da böyük rolu vardır. Fiziki kimya kimyəvi proseslərin fiziki qanunauyğunluqlarını öyrənir. Bitki və heyvan mənşəli qida məhsullarında həmişə biokimyəvi proseslər baş verdiyi üçün onların mahiyyətinin daha dərindən öyrənilməsində fiziki kimyanın qanunlarından istifadə olunur. Kolloid kimya isə kolloidlərin fiziki kimyası deməkdir. Kolloidlərdən zülallar, fermentlər və sairləri bitkilərdə çox təsadüf olunur. Bitkilərdə gedən metabolizm (maddələr mübadiləsi) prosesini dərindən dərk etmək üçün kolloid kimyanı bilmək lazımdır. Bundan başqa müasir cihazların köməyi ilə biokimyəvi analiz üsulları fiziki və kolloid kimyanın qanunları əsasında düzəldilmişdir. Biokimya elminin bitkiçilikdə və qida sənayesində böyük praktiki əhəmiyyəti vardır. Bitki mənşəli məhsulların (taxıl, çay, üzüm, meyvə-tərəvəz və s.) saxlanılması və emalı zamanı mürəkkəb biokimyəvi proseslər törənir. Bu zaman qida məhsulunun tərkibini təşkil edən zülalların, karbohidratların, yağların, vitaminlərin və sair maddələrinin miqdarca dəyişməsi və çevrilməsi prosesi gedir. Bu proseslərin müsbət həlli üçün biokimya elminin böyük əhəmiyyəti vardır. DNT-nin quruluşunun kəşf edilməsi mühəndis biokim- yasının və ya XX əsrin 70-ci illərindən “Biotexnologiya” adı ilə geniş səslənən elmin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Hal-hazırda biotexnologiya elmi əsasında maya hüceyrə-
Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|