Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.1.1. Zülalların kimyəvi tərkibi
11
gəldikdə qida maddəsi kimi orqanizmin həyat fəaliyyəti üçün sərf olunur. Qanın tənəffüs funksiyası, yəni oksigenin toxumalara daşınması zülali maddə olan hemoqlobinin iştirakı ilə həyata keçirilir. Orqanizm üçün vacib olan bioloji aktiv maddələrin sintezi də zülallarla sıx əlaqədardır. Zülalların biosintezi zamanı ayrılmış bəzi aromatik və alifatik aminturşularından orqanizm vacib olan maddələr sintez olunur. Đnsan orqanizmini xəstəlik törədici amillərdən (bakteriyalardan, toksinlərdən, viruslardan və s.) mühafizə olunmasında bəzi zülali maddələr iştirak edir. Hətta qanın laxtalanma qabiliyyəti də zülali maddələrlə sıx əlaqədardır. Zülali maddələrin nümayəndəsi olan fibrinogenin fibrinə çevrilməsi zədələnmələr zamanı orqanizmi qan itirmədən qoruyur. Đnsan orqanizmində baş verən
maddələr mübadiləsinin tənzimlənməsində hormonların da rolu
böyükdür. Hormonların bəziləri zülal və peptid təbiətli maddələrdir. Qida məhsullarında dəyərli zülalların olması olduqca vacibdir. Əks halda insanlarda müxtəlif formalı xəstəliklərin əmələ gəlməsinə şərait yaranmış olur. Ona görə də insanlar gün ərzində ekoloji cəhətdən təmiz, zülalla zəngin olan qida məhsulları ilə qidalanmalıdırlar. Qeyd olunduğu kimi, canlı orqanizmlərdə gedən maddələr mübadiləsi prosesinin tənzimlənməsi zülallarla sıx əlaqədardır. Orqanizmdə gedən bütün kimyəvi proseslərin gedişində iştirak edən fermentlər zülali maddələrdir. Yuxarıda qeyd olunanlardan məlum olur ki, qida məhsullarında zülalların öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bitki mənşəli qida məhsullarında zülallar karbohidratlara nisbətən azlıq təşkil edirlər. Ancaq yağlı və paxlalı bitkilərin toxumlarında zülallar çox olur. Məsələn: noxud və soyanın toxumunda 15-40% zülali maddələr olur. Zülallar meyvə- tərəvəzdə və üzümdə nisbətən az olur. 12
Zülallar haqqında ilk elmi məlumat Hollandiya alimi Q.Mudler tərəfindən 1838-ci ildə verilmişdir. Bu alim zülalların mühüm həyati əhəmiyyətə malik azotlu birləşmələr olduğunu müəyyən
etmişdir. Zülallar haqqında elmi
dünyagörüşün çox məhdud olduğu bir vaxtda, F.Engels qeyd etmişdir ki, “həyat, zülali maddələrin mövcud formasıdır”. Harada zülal var, orada həyat var, harada zülal yoxdur, orada həyat da yoxdur. 1888-ci ildə A.Y.Danilevski zülalların tərkibində (-NH–CO-) peptid tipli rabitənin varlığını müəyyən etmişdir. 1902-ci ildə E.Fişer və onun əməkdaşları laboratoriyada ilk peptid sintez etdilər. 1925-1930-cu illərdə Svedenberq ultrasentrafuq üsulu ilə zülalların molekul çəkisini təyin etmişdir. 1951-ci ildə Polinq və Kori zülalların ikinci quruluşunu müəyyənləşdirib, α-spiral adlandırdılar. 1953-cü ildə Senger ilk dəfə olaraq insulin zülalında aminturşuların hansı ardıcıllıqda düzüldüyünü müəyyən etmişdir. 1956-cı ildə Mur və Steyn ilk dəfə avtomatik aminturşu analizatoru yaratdılar. Yuxarıda göstərilən alimlərin kəşfi zülallar haqqında elmin inkişafına böyük təkan vermişdir. Zülallar əsasən beş elementdən-karbon, hidrogen, oksigen, azot və kükürddən təşkil olunur. Bəzi zülallarda az miqdarda fosfor da olur. Zülalların tərkibində göstərilən elementlər aşağıdakı miqdarda olur, faizlə: Karbon 50-55 Hidrogen 6,5-7,5 Oksigen 21-23 Azot 16-18 Kükürd 0,2-2,5
Bu elementlər zülal molekullarını əmələ gətirən aminturşuların tərkibində olur.
13
Zülallar bütün canlı orqanizmlərin əsasını təşkil edən ən vacib üzvi maddələrdir. Onların orqanizm üçün həm plastik, həm də energetik əhəmiyyəti vardır. Belə ki, zülallar həm hüceyrə quruluşunun əmələ gəlməsində iştirak edir, həm də toxumalarda parçalanaraq, orqanizmin həyat fəaliyyəti üçün enerji vermək qabiliyyətinə malikdirlər. Bundan başqa bütün canlı orqanizmlərə xas olan maddələr mübadiləsi, (böyümə və çoxalma, əmələ gəlmə və parçalanma) prosesi zülali maddələrin iştirakı ilə baş verir. Kimyəvi təbiətinə görə zülallar yüksəkmolekullu üzvi birləşmələr olub, turşu, qələvi və spesifik fermentlərin təsiri ilə hidroliz olunaraq aminturşulara parçalanır. Zülal molekulları kimyəvi tərkibcə aminturşularından təşkil olunmuşdur. Aminturşular tərkibində amin (-NH 2 ) və karboksil (-COOH) qrupları saxlayan üzvi turşulara deyilir. Zülalların tərkibində olan aminturşuların hamısı α-formada olur. Yəni onların molekullarında amin qrupları karboksil qrupuna ən yaxın olan karbon atomuna birləşmiş olur. H
R – C – COOH
NH 2 Hal-hazırda təbiətdə 300-ə qədər aminturşusu məlumdur. Onlardan zülalların tərkibində yalnız 20-aminturşunun varlığı müəyyən edilmişdir. Qalanlarına isə sərbəst halda təsadüf olunur. Aminturşular tərkib və qurluşlarına görə 2 qrupa bölünür. 1. Atsiklik-açıq zəncirli aminturşular. 2. Tsiklik-qapalı zəncirli aminturşular. Aminturşular tərkibində amin və karboksil qruplarının sayından asılı olaraq üç qrupa bölünür: Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|