Əfəndiyev İlyas
Əfəndiyev İlyas Məhəmməd oğlu (1914-1996) — nasir,
dramaturq, 1940-cı ildən AYB-nin üzvü, Azərbaycanın
Əməkdar incəsənət xadimi (1960), Azərbaycan SSR Dövlət
Mükafatı laureatı (1972)[1], Azərbaycan SSR xalq yazıçısı
(1979)[2]
həyatı
İlyas Məhəmməd oğlu Əfəndiyev 1914-cü il may ayının 26-də
Qaryagində (indiki Füzuli şəhəri) tanınmış və hörmətli tacir
ailəsində anadan olmuşdur. Nəsilliklə oxumuş ruhani və varlı
tacir ailəsindən çıxmış Məhəmməd kişi 1884-cü ildə anadan
olmuşdur. Onun ata-babası bütün Qarabağda tanınan, kasıba,
yoxsula əl tutan, xeyirxah və alicənab adamlar idilər. Bu
ailənin bir qolu tacir nəslinə mənsub olub alqı-satqı işlərilə
məşğul olmuşdur. Digər qolu isə ruhani təhsili almış, savadlı
axund və üləmalardan ibarət idi.
Yazıçının atası Məhəmməd Əfəndiyev həmin ailənin ticarətlə
məşğul olan qoluna mənsub olmuşdur. O, 7-8 yaşında olarkən
atası vəfat etmiş, anası ərə getməyərək bütün ömrünü dörd
kiçik oğlu ilə bir qızını boya-başa çatdırmağa sərf etmişdir.
Məhəmməd Əfəndiyev kənddə beşillik rus-tatar məktəbini əla
qiymətlərlə bitirmiş, rus dilini mükəmməl öyrənmişdir.
Məktəbi bitirdikdən sonra Qaryaginə köçərək yeznəsinin
yanında kənd təsərrüfatı alətləri satan mağazada işləmişdir.
Bir müddət sonra həmin ticarətlə müstəqil məşğul olmuşdur.
O, Rusiyanın müxtəlif şəhərlərilə, Təbrizlə, İstanbulla ticarət
əlaqələrinə girmiş, bir neçə həmkarı ilə birlikdə mal gətirib
satmaqla var-dövlət sahibi olmuş və böyük hörmət
qazanmışdır. 1920-ci ildə Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən
işğal olunduqdan sonra Məhəmməd kişi müxtəlif təsərrüfat
idarələrində çalışmışdır.
Onun babası Hacı Axund Tehranda ali ruhani təhsili almış,
geniş dünyagörüşlü və savadlı bir adam olub böyük hörmət
sahibi idi. Evində çox zəngin kitabxanası varmış. İlyas
Əfəndiyev qeyd edir ki, Hacı Axund başqa mollalar kimi acgöz
deyildi, kasıblardan pul almaz, camaatı öz halal zəhməti ilə
dolanmağa, əyri iş dalınca getməməyə, fəqir-füqəraya əl
tutmağa çağırardı. Kasıblar həmişə onun yanına məsləhətə
gələrdilər.
Yazıçının babası Bayram bəy Şuşada rus dilində gimnaziyanı
bitirib dövlət idarələrində məmur işləmiş, Müsavat hökuməti
vaxtında Şuşada qəza rəisi vəzifəsində çalışmışdır.
Çətin günlər
Əfəndiyevlər ailəsi Sovet hakimiyyəti dövründə, 30-cu illərdə
ciddi təqiblərə məruz qalmış, onların ata-baba mülkü
əllərindən alınmış, ailənin bəzi üzvləri "xalq düşməni" kimi
güllələnmiş, bəziləri həbs edilərək vətəndən uzaqlara sürgün
olunmuşdur. Yazıçının atası Məhəmməd Əfəndiyevə "kulak"
damğası vurularaq evi, böyük mülkü, bağı zəbt edilmiş, "səs
hüququndan" məhrum olunmuşdur. Ağır sıxıntı və ehtiyac
içərisində yaşayan Məhəmməd Əfəndiyevin ailəsi mağazadan
ərzaq malları, pal-paltar almaq hüququndan belə məhrum
edilmişdir. Lakin yazıçının nənə və babaları bolşeviklərin
ağalığından əvvəlki illərdə yüzlərlə yoxsul ailələrə əl tutan,
kasıblara kömək edən xeyirxah və səxavətli adamlar kimi
yadda qaldıqlarından, qohum-qonşu dar ayaqda bu ailəyə
gizlin də olsa kömək edirdilər.
Yazıçı bu illərin hadisələrini xatırlayaraq qeyd etmişdir: "Bizim
ailəmiz çox ağır vəziyyətdə idi. Atam səs hüququndan
məhrum edildiyi üçün uzun illər işsiz qaldı. Yeddi uşağın
böyüyü mən idim. Atamın vaxtı ilə tikdirdiyi böyük evimiz
əlimizdən alınmışdı. Bizim doqquz adamdan ibarət ailəmizə
hökumət tərəfindən zəbt edilmiş evimizin ikinci mərtəbəsində
iki balaca otaq vermişdilər. Balaca qardaşlarım yemək
stolunun altında, üstündə yatırdılar".
Çoxuşaqlı həmin ailədə ciddi nizam-intizam var idi. Anaya
məhəbbət, ataya hörmət ailədə ciddi əməl olunan
qaydalardan idi. Ailədə böyük-kiçik seçilirdi, hərənin öz
vəzifəsi var idi. Uşaqlar kiçik yaşlarından zəhmətə, əməyə
alışmışdılar. Ata çox ciddi və zəhmli olsa da, ana mülayim və
rəhmdil idi. Ailə üzvləri arasında qarşılıqlı hörmət hökm
sürürdü: təbiətə məhəbbət, mütaliəyə, kitaba maraq ananın
təsirindən irəli gəlmişdi. Bütün müsəlman ailələrində olduğu
kimi Əfəndiyevlər ailəsində də ata əsas şəxsiyyət idi və bütün
problemləri o həll edirdi.
Qarabağın aran rayonlarında yaşayan yüzlərlə başqa ailə kimi
Məhəmməd kişi də ailəsi ilə bərabər yay aylarında yaylağa –
Şuşaya köçərmiş. İlyasın uşaqlıq illərinin müəyyən hissəsi
Şuşada keçdiyindəndir ki, yazıçının yaradıcılığında Şuşa və
Qarabağ mövzusu mühüm yer tutur.
Bu ailənin xoş günləri, İlyasın uşaqlıq illərinin sevincli anları
1920-ci ilin aprel-may aylarında sona yetmişdir. "Kulak"
damğası vurulmuş bu ailənin üzvləri hərə bir tərəfə dağılmış,
təhlükəsizlik orqanlarının qorxusu, həbs olunmaq təhlükəsi
qohumları bir-birindən aralı salmışdı.
Yazıçının atası 30-cu illərin ədalətsizliklərinə, təqib və
təhqirlərə dözmür, uzun illər işsiz qalır, ailəsini dolandıra
bilmir. Ağır xəstələnərək "səksən yaşlı qocaya dönmüş"
Məhəmməd kişi 1934-cü ildə 50 yaşında vəfat edir.
Ailəsi
Dostları ilə paylaş: |