Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

 
 
6
ilk nüvelerini atmasıdır. Birleşen klanlar arasındaki benzerlik bu klanların hemen 
tamamına yakınının hayvancı, göçebe ve animist olmasıdır. 
5
   
  
 
Moğol Yaşam Tarzı 
 
Moğol yaşam tarzı tarihsel olarak hayvancılıkla ve buna bağlı olarak göçebelikle anıla 
gelmiştir. Yaşayış ve ekonomi pratikleri açısından, sahip oldukları Asya göçebe yaşam 
tarzı, tarımla uğraşan Çin’in baskın ulusal kültür yaşam tarzından ayrılmaktadır.
6
 
Sayısız Türk ve Çin boyu ise hayvancılığın yanı sıra Uygurlar gibi ticaretle ve tarımla 
betimlenebilirler. Ancak Moğolların ekonomik tarihi geleneği hayvancılıktır. 
 
Coğrafyanın genişliği ve kültür pratikleri çeşitli olmasına rağmen, bu tezde Moğol 
yaşam tarzı; Moğolistan, Tuva, Sibirya, Çin ve Altay bölgesindeki güncel pratiklerle 
açıklanacaktır. Hüömanistik bilgi bakımından
7
 ırka ve ulusal kültüre değin bir Moğol 
kimliği kültürel ve müzikal bir antropoloji çalışması olan bu tezin ilgi alanının 
ekseninde değildir. Tezin evreninde, belirli coğrafi sınırlar içinde göçebe pratiklerin 
gözlemlenebileceği kültüre “Moğol yaşam tarzı”; tarım kültürü üzerine kurulu yerleşik 
kültüre ise “Çin yaşam tarzı” olarak referans verilecektir.  
 
Modern ulusal Moğol kimliği ise göçebeliği önemli bir geleneksel değer saymasına 
karşın göçebelikten ayrışmış durumdadır. Bu kimlik Moğol toplumu içinde, göçebeliğin 
daha yaygın olduğu dönemdeki Cengiz Han imparatorluğuna dayandırılır ve ailelerin 
birleşerek güçlenmesi, kendilerini ve ekonomik düzeni korumaları, yapılan akınlardaki 
başarılar ve nihayet bağımsızlık uğruna verilen mücadele ve sanayileşme çabasına 
gönderme yapar. 
 
                                                 
5
Lamb, Harold Moğolların Efendisi Cengiz Han Doğan Kitap 2005 İstanbul s.1-42, The Secret History 
Of Mongolia BBC 2002 Documantary Papers Londra s.1-54 
6 
Becker, Jasper. Mongolia: Travels In The Untamed Land Tauirs Parke Paperbacks New York 2006 s. 
98-102  
7
 Ozer, Yetkin Müzik Etnografisi Dokuz Eylül Yayınları 2005 İzmir S.46 

---

 
 
7
Yurt 
 
Yurt Moğolların çadırlarına verdikleri isimdir. Türkçe’de ise yurt kelimesi ülke 
anlamında kullanılır. Moğol kültüründe yurt; insanların hayvanları güdebilecekleri 
alanlarda ve iklim koşullarının el verdiği her yere kurulabilir. Moğol yaşayış 
pratiklerinde taşınmayan hiçbir şey mülk edinilmez. Aksine taşınmayan her şey 
(gökyüzü, akarsular, göletler, toprak vb.) insanı kapsar ve insan onların içinde, onlara 
gereken saygıyı göstererek durmak zorundadır. Bu anlamda yurt (çadır) ve içiyle birlikte 
çadır anlamında kullanılan ger kavramı insana aittir ancak üzerine kurulduğu toprak 
insana ait değildir.  
 
 
 
Resim 3: Bir Yurt 
 
 
 
 

---

 
 
8
Doğu Moğollar Ve Batı Moğollar Ayırımı 
 
Bu ayırım her ne kadar Moğol birliği öncesindeki kabile ayırımları ya da Cengiz Han 
öldükten sonra oğulları arasındaki toprak paylaşımlarını akla getiriyor gibi gözükse de 
aslında iki durumu da betimlemez. Bu tam tersine kültürel ve yaşam şekline ait bir 
ayırımı anlatır. Moğol kimliğinin ortaya çıkışı Asya’nın Sibirya ve Gobi Çölü 
boylamları arasında kalan doğu kısmında başlamıştır. Mançurya’nın batı kısımlarından 
daha sonra Cengiz Han İmparatorluğunun merkezi olacak olan Karakurum’a kadar 
uzanan Moğollar geniş düzlük ve otlaklarda hayvancılıkla uğraşırlar ve bunu bağlı 
olarak göçebedirler. Daha batıda ise coğrafi şartlar tamamen değişiktir. Düzlükler 
yerine Altay gibi büyük dağlar ve yer yer ormanlar yer alır. Bu bölgede yaşayan 
topluluklar literatürlerde tipik Moğol yaşam tarzından uzak olarak tarif edilseler de 
Çin’li Moğolog Chao Gejin’e göre bu topluluklar Batı Moğollar
8
, Hollanda’lı Moğolog  
Leo de Hartog’a göre ise ormancılık ve balıkçılıkla geçimlerini sağlayan Pastoral 
Moğollar’dır. 
9
 
 
Batı Moğollar tarihleri boyunca, Doğu Moğollar’a göre parçalı ve birlik kurmaktan 
çekilmeye en eğilimli topluluk davranışları sergileseler de Doğu Moğollar arasında 
Khömmei pratiğinin Batı’dan, Tuva’nın batısından ve Khalka Irmağı’nın oradan yani 
Batı Moğollar’dan geldiğine dair bir söylenti vardır.
10
   
 
Moğol Animizmi-Şamanizm-Şaman-Manevi Lider 
 
Moğol Animizmi yani Tengri’cilik literatürlerdeki şamanizmle aynı anlamda 
kullanılmıştır. Ancak tek başına din olarak bahsedildiğinde Moğol Animizmi kavramı, 
bu dindeki şaman’ın (Herhangi bir kaynağa dayanmadan yazıldığında bu tezde şaman, 
                                                 
8
  Gejin, Chao “The Oirat Epic Cyle Of Jangar”Oral Traditions BR. Pres. 2000 s.445-446 
9
 Hartog, Leo de Ghengis Kahn: Conqueror Of The World Tauris Paperbacks  2004 New York 96-97 
10
  Assoune, Nadine  The Bards Of Ghengis Kahn  Mezzo Film Görsel Belgesel 2001 Ulan Bator 26:05-
32:25
 
 

---

 
 
9
manevi lider olarak geçmiştir.) fonksiyonundan bahsedildiğinde de yine aynı dini 
tanımlamak için Şamanizm kelimesi kullanılmıştır. 
 
Aile-Klan-Boy  
 
Boylar ve klanlar ailelerin birleşmesiyle meydana gelir. Bu tezde ise klan ve boy 
arasındaki farklılık belirgin değildir. 
 
Ozan-Hikaye Anlatıcı/Destancı (Narrator) 
 
Moğol toplumunda ozan en basit anlatımıyla belirlenmiş ya da istenildiği zamanlarda 
kendisinden söz söylemesi beklenilen bireydir. Bu hikaye ve söz anlatma becerisini 
ozan, kendine ait yetenekleri ve vokal pratikleriyle kullanıır.  
 
Çalgı çalmak ise her ozanın yapabildiği bir iş olmasına rağmen ozanlık pratiğiyle 
dünyada örneklerine çokça rastlanan biçimindeki gibi sadece ozana özgü bir iş değildir. 
Moğol toplumunda çalgı çalmak isteyen herkesin yapabildiği bir uğraştır. Tıpkı dua 
etmek ya da Tengri’ye seslenmek için manevi lider olunması gerekmediği gibi… 
 
Çinli antropolog ve Moğolog Chao Gejin’e göre hailai (haylay), yani arada konuşarak 
arada ezgiyle destan ya da ezgiyle anlatıldığında uzun şarkı denilen şarkıları anlatan 
ozanlar kültürel değişim ve dönüşüm ya da şehirleşme gibi sosyo-ekonomik faktörler 
yüzünden sayıca azalmışlardır. Geleneksel olarak bir ozanı düz konuşmayla hikaye 
anlatan bir anlatıcıdan (narrator) ayıran şey onun müzikal ve hikayeleri ihtiyaca göre 
dönüştürebilme yeteneğidir. 
 

---