Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

 
 
25
2.1 Moğol Animizmi--Tengri’cilik 
Bugün Moğolistan’ın büyük bir kısmı budisttir. Ancak Moğol budizmi özellikle kırsal 
bölgelerde eski inançları yıkmak üzerine kurulmamış, tersine onların bir yorumu ve 
çeşitlemesi olarak benimsenmiştir.
12
 Gök Baba-Yer Ana ikiliğinin (dualizmi)nin ying-
yang dinamikleri olarak benimsenmesi bu anlamda önemli bir göstergedir. İki inancın 
temelinde de denge ve uyum vardır.  
Bu bölümün amacı özellikle Moğolların açısından, Fransız antropologlarca geçen 
yüzyılın ortalarında ‘Sibirya Şaman dünyası’ olarak araştırılagelen kültürün ana 
hatlarını tanıtmaktır. Biz buna tüm Moğolistan, Tuva ve Sibirya Sibirya'da “şamanizm” 
demek yerine “animizm” kelimesini kullanacağız. Çünkü, konuyla ilgili araştırama 
yapan herkesin bir süre sonra fark edebileceği gibi ‘şaman kimliği’ bu doğa temelli, tek-
tanrılı (bütüncül) olan inanç biçiminin merkezinde ve günlük yaşayış pratiklerinde 
önemli bir yerde durmamaktadır. Moğol animizminin hemen hemen bütün türevlerinde, 
ortak temalar ve imajlar bulunmaktadır. Bu animizm ile ilgili Avrupa-merkezci 
etütlerde; Buryat, Moğol ve Tunguz gibi Altaylı halklara özel ilgi gösterilip, "klasik" 
Şamanizm imajı yaratılır. 
Moğol Animizmi konusunda bu tezde öne sürülecek özelliklerin tüm ayrıntılarının bütün 
Moğol veya Sibirya toplulukları için geçerli olmayacağı düşünülebilir. Yer aldıkları bu 
geniş coğrafi bölge, farklı çevreler ve kabile tarihinin neden olduğu uygulama ve inançlar 
yüzünden, büyük bir çeşitlilik vardır. Örneğin, Kolomb öncesi Amerikan yerlilerinin 
inançları ve davranışları yeryüzüyle yakın ilişkilerini  bir kanıtı olaarak sunulmaktadır. 
Bu, aynı zamanda Moğol ve Sibirya halkları için de, genelde, geçerlidir. Toprak Ana’sı ve 
yukarıdaki Gök Baba’sını yüce değerler olarak kabul etmeleri, bütün hayvan ve doğa 
ruhlarına saygı göstermeleri, onların doğa güçlerine saygı göstermelerini ve mümkün 
olduğunca zarar vermekten kaçınmalarını sağlar. Ama buradaki asıl nokta, bu saygının 
                                                 
12
 Stewart, Julie Main Lines Of Mongolian Shamanism 2001Golomnt Center For Shamanic Studies 
pres.Ulan Bator s.6 
 

---

 
 
26
nedeninin yaşayan, gözüken-gözükmeyen her şeyin canlı olduğu ve insanların da onların 
bir parçası olarak yaşadığı yolundaki inançtır.
13
 
Moğollar yaşamın amacının dünya ile uyumlu, (Moğolca: tegş) yaşamak olduğuna 
inanırlar. İnsan dünya ortasında hem tek başına hem de evrenin ve yakın doğanın 
güçleriyle iç içe durmaktadır, yukarıda sonsuz Gök Baba’sı vardır ve altta Toprak Ana’sı 
ona destek verir ve besler. Düzgün ve itibarlı bir yaşam yaşamakla bir insan (Moğolca: 
hun) dünyasını dengede tutar ve kişisel gücünü azami (rüzgar tayı, hiimori) düzeye 
getirir. Sema ve Dünya, doğa ruhları ve atalar her ihtiyacı karşılar ve bütün insanları 
korur. Denge felaket ve ruhsal müdahalelerle bozulduğu zaman, Manevi liderler 
(literatürde, yaygın olarak “şaman” adıyla referans verilen) dengeyi yeniden tesis 
etmekte önemli bir rol oynarlar.
14
  
Moğolların evreni sadece üç boyutlu olarak değil, ama zaman açısından da, bir daire 
olarak düşünülebilir. Her şeyin dairesel bir hareketi vardır, güneşin günden-güne 
yörüngesi, yıldan yıla mevsimlerin dönüşü ve bütün canlıların ruhlarının dünyaya 
tekrar-tekrar dönüşü bunu gösterir. Daireyle dört yönün eksenleri ve dünya 
merkezinden çıkıp, hem ebedi semaların ötesinden üst dünyalara giden, hem de Toprak 
Ana’ya inip alt-dünyaya inen, dikey eksen kesişir. Manevî liderin yolculuklarında, üst 
dünyaya çıkmak için ya dünya-ağacına tırmanacağı, ya da uçacağı, veya ruh nehrinden 
yüzüp, kuzeydeki alt dünyalar girişine gireceği, veya bir tünel bulup yerin altına ineceği, 
gibi bir evren görüntüsü vardır. Bunlar, her ne kadar doğaya ilişkin terimlerle anlatılsa 
da, evren-dışı boyutları işaret etmek için kullanılırlar. Tüm çalışma boyunca her  ne 
kadar şaman kavramı kullanıldıysa da kastedilen katmanlı-hiyerarşili bir sıkı 
toplumunki bir bireyin aksine bir manevi liderdir. Tıpkı Ozan, zenaatkar vs. gibi… 
Altay-Sibirya coğrafyasının göçebe toplumlarını yerleşik olandan ayıran kendi iktisadi 
ve yaşama bakışla ilgili bağlamlardır. Bu çalışmada ele alınan, göçebelikten (iktisadi 
analizi yapılabilecek toprak mülkiyetine dayanmayan hayvancı toplum yapısının), 
toprak mülkiyetine dayalı, daha katmanlı ve daha sık-dokulu (incelenen coğrafyanın 
                                                 
13
 Stewart, Julie Moğolistan Şamanizminin Ana Hatları Golomnt Center For Shamanic Studies pres. 
Kısaltma: 
http://www.hermetics.org/samanizm.html
 çeviri:Kemal Menemencioğlu 
14
 Stewart, Julie Main Lines Of Mongolian Shamanism Golomnt Center For Shamanic Studies Pres 
Ulan Bator-Mongolia s.12 

---

 
 
27
büyüklüğünde yaşayan insan sayısı yoğunluğu) bir toplum yapısına  geçişte, yerleşiklik-
tarımcılık’ın hem iktisadi hem de dünyaya bakış (inanç) açısından farklılığı ortaya 
çıkmaktadır. 
 
2.2 “Gök Baba” (Köktengri) -“Yer Ana” (Yer su) Dualizmi 
 
Eski Moğol inanışlarındaki ritüeller iki güce, yani ‘Gök Baba’ ile ‘Yer Ana’ ya yapılan 
övgüyle başlar. Çünkü insan ikisinin arasında doğmakta, yaşamakta ve ölmektedir. 
Ancak, dağlar, ırmaklar gibi diğer doğa varlıkları da, tıpkı gök baba ve yer ana gibi, 
“zaman”dan ve “mekan”dan ayrışan, ama onu bir parçası olarak var eden, bütünsel bir 
enerji biçimi olan Tengri’nin göstergelerinden başka bir şey değillerdir. Tıpkı insanın 
içinde olan birden fazla eğilimin (üç ruh, “arınma” ile “benlik” arasında gidip gelme), 
“rüzgar tayı” gibi fenomenlerin de, Tengri’nin bir göstergesi olması gibi. 
 
Moğol dini inanışının esas varlıkları Gök Babası (Tenger Etseg) ve Toprak Anasıdır 
(Gazar Eej). Tarihte Moğolistan'ın birleştiricisi Cengiz Han, gücünü Tenger'den bir 
vekilliğe dayandırıyordu ve bütün fermanlarını "Sonsuz Mavi Sema dileğiyle" sözleriyle 
başlatırdı. Gök Babası zamansız ve sonsuz mavi gök olarak tapılırdı. Her ne kadar iki 
oğlu olduğu söylense de bir kişi olarak görülmezdi. Gök Babası ve Toprak Anasını 
tapmak Sibirya'da neredeyse evrenseldir ve Kuzey Amerika'da da bulunur.
15
     
 
 
2.3 Dört Yön (Durvun Zug) 
Dört-yön’ün farkında olmak Moğol dünya görüşü için hayati önem taşır. Birkaç Moğol 
arkadaşım, sürekli olarak, dört yönün konumunun farkında olmadıklarında bir 
tedirginlik hissettiklerini anlatmışlardı. Dört yönün adları "ön," "arka," "sol" ve "sağ"a 
                                                 
15
 Stewart, Julie Moğolistan Şamanizminin Ana Hatları Golomnt Center For Shamanic Studies pres. 
Kısaltma: 
http://www.hermetics.org/samanizm.html
 çeviri:Kemal Menemencioğlu 

---