«Ticarət haqqında» qanunun indiyəcən qəbul olunmamasıdır. 2005-ci ildən bu qanun
layihəsi müxtəlif səviyyələrdə müzakirə olunaraq qəbul ediləcəyi günü gözləyir. Bir
çox ölkələrdə qiymət siyasəti həm də sözügedən analoji qanunla həyata keçirilir.
Məsələn, istehsalçıya məhsulunun qiymətinin üzərinə maya dəyərindən 20-25
faizdən çox əlavə etmək qadağan olunur. Azərbaycanda isə bu əlavəni faizlə yox,
dəfələrlə edirlər. Ölkədə ədalətli rəqabətin olub-olmamasım və inhisarçılığın
səviyyəsini xarakterizə edən göstər- cilərdən biri də topdan və pərakəndə satış
qiymətlərinin dəyişmə meylləridir. 2011-ci ilin 5 ayı ərzində ərzaq məhsullanmn
qiyməti 12,7 faiz artmışdır. Azərbaycan Respublikasımn Prezidenti İlham Əliyev
etiraf etmişdir: «... Ölkə daxilində istehsal olunan məhsullann qiyməti bəzi hallarda
əsassız və süni şəkildə artınlır... Kim bunu edir? ... Burada sırf inhisarçılıq, istehsal
sahəsində inhisaçılıq vardır. Buna dünyada «Kartel sövdələşməsi» deyirlər. Bu, sırf
«Kartel sövdələşməsi»nin təzahürüdür» (31, 01.07.2011). Başqa sözlə inhisarçılar
istehlak bazannda qiymətləri diktə edirlər. Azad rəqabət olmayan yerdə isə
qiymətləri bazar iqtisadiyyatımn toxunulmaz qanunu sayılan tələb-təklif yox,
inhisarçı müəyyən edir. Dövlət rəsmi mətbuatının informasiyasından məlum
olmuşdur ki, 2Qll-ci ildə Azərbaycanda sümüklü ət ABŞ kimi ölkədə satılan
sümüksüz ətdən (ümumi^ətlə, Avropada, ABŞ və digər ölkələrdə əhaliyə sümüklü ət
təklif olunmur) baha olmuşdur. Yerli kərə yağımn pərakəndə satış qiyməti idxal
yağlannın qiymətinə ya bərabərdir, ya da onlardan yüksəkdir. Yeni Zenlandiyadan,
Avstraliyadan, Almaniyadan, Rusiyadan gətirilən kərə yağlannın bahalığma
haradasa bəraət qazandumaq mümkündürsə, yerli məhsullann hətta onlardan yuxan
qiymətə təklif olunması anlaşılmır. Əslində, heyvandarlığın tələb olunan səviyyədə
inkişaf etdiyi, son illər onlarla müasir süd emalı müəssisəsinin istifadəyə verildiyi
ölkəyə yaxın-uzaq yerlərdən kərə yäğımn kvotasız idxal olunma- sımn özü
qeyri-normal haldır. Qiymətlərin inhisarda saxlamiması şəraitində onlann tələb-təklif
əsasında müəyyənləşdiyini iddia etmək mümkün deyil. Kənd təsərrüfatı
məhsullarmm tədarük sistemi də bir qrup inhisarçılann öh- təsinə buraxılıb. Turizm
sektorunda da qiymətlər xarici ölkələrlə müqayisədə çox yüksək olaraq qalır.
Hökumət başçılanmn şifahi tapşınqlanna və xəbərdarlığına da əməl edilmir. Bütün
bunlar dövlətin nəzarət və tənzimləyici funksiyalanmn həyata keçirilməsinin
institusional bazasmdakı boşluqlarm nəticəsidir. İndiki, mərhələdə Azərbaycanda
sahə və məhsul çeşidləri səviyyəsində müasir tələblərə cavab verən rəqabət mühiti
hələ də formalaşmayıb. Əsas məsələ yerli istehsalçılara öz məhsullarına aqrar bazara
çıxarmaq üçün maksimum imkamn yaradılması, rəqabətə mane olan açıq və gizli
təzyiqlərin aradan götürülməsidir. Belə şəraitdə rəqabət mühiti formalaşar və orta
bazar qiymətləri yaranar. Bu istiqamətdə Bakı şəhərinin Nəsimi rayonunda atılmış
addım təqdirə layiq olmaqla, qısa zamanda məqsədəııyğıınluğunu
457
sübut etmişdir. 2008-ci ildə rayonda yaradılmış kəndli yarmarkası istehsalçılarla
müqavilə bağlayır, mallan satmaq üçün onlara hər cür şərait yaradırlar. Bunun
nəticəsidir ki, daimi fəaliyyət göstərən həmin j^armarkada kənd təsərrüfatı və digər
ərzaq məhsullanmn pərakəndə satış qiyməti 1,5-2 dəfə aşağıdır. Diqqət yetirməli
cəhət birdə ondadır ki, həmin yarmarkada öz məhsulunu satmaq istəyən
istehsalçıların sayı ilbəil artır. Bəzi mütəxəssislər mətbuatda çıxışlannda Dünya
İqtisadi Forumunun qiymətləndirməsinə istinad edərək Azərbaycanda müasir
standartlara uyğun olan rəqabət mühitinin olmasını iddia edirlər. Həmin insanların
diqqətinə çatdınram ki, Dünya İqtisadi Forumunun qiymətləndirilməsi bütünlükdə
ölkənin rəqabət qabiliyyətinə aiddir. Bu yanaşmada makroiqtisadi göstəricilər,
valyuta ehtiyatı və digərləri nəzərə alınır. İndi ən vacib problem sahələrin,
müəssisələrin və məhsul növləri və çeşidlərinin səviyyəsində rəqabət mühitinin
formalaşdınl- masıdır. Bu da bilavasitə dövlətin funksiyasına daxildir. Məlumat üçün
qeyd edək ki, Dünya İqtisadi Forumunun yeni hesabatında ölkələrin rəqabətə
davamlılığı reytinqində Azərbaycan 142 ölkə arasında 55-ci yeri tutub. Bu, MDB-də
ən yüksək göstəricidir. «The Global Competitiveness Report 2011- 2012»
hesabatında Azərbaycan üçün rəqabətə davamlılığın indeksi 4,31 təşkil edib.
x!atırlatmaq yerinə düşərdi ki, 2010-2011-ci illərin reytinqlərinə əsasən, Azərbaycan
139 ölkə arasında 57-ci yerin sahibi olmuşdu. Şəhər və rayon mərkəzlərində yerləşən
və kənd təsərrüfatı məhsullan satılan bazarlarda ümumi xarakter daşıyan bir
xüsusiyyət də həmin bazara bilavasitə məhsul istehsalçılannm sərbəst daxil ola
bilməməsidir. Bazan özlərinə daimi iş yeri etmiş möhtəkir şəxslər müxtəlif
vasitələrlə istehsalçımn bazara buraxılmamasına nail iDİurlar və məhsulu onu
yetişdirənlərdən çox ucuz qiymətə, necə deyərlər dəyər-dəyməzinə almaqla, 3-5 dəfə
yüksək qiymətə satırlar. Daimi və kütləvi xarakter daşıyan bu cür vəziyyət müvafiq
dövlət icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən tənzimlənmir. «Azərbaycan» qəzetinin
2009-cu il 8 dekabr tarixli sayında dərc edilmiş «İctimai və humanitar elmlər: zaman
kontekstində baxış» adlı məqaləsində Prezident Adminstrasi- yasımn rəhbəri
akademik Ramiz Mehdiyev vurğulamışdır ki, daxili bazarda qiymətlərin
formalaşması elmi cəhətdən əseıslandınlmaiıdır. Bu rakursdan olan mövzulardan biri
də istehlak bazannm problemləri ilə bağlıdır. Müxtəlif ticarət köşklərində,
bazarlarda, yarmarkalarda və özəl müəssisələrdə qiymətlərin bəzən reallıqdan uzaq
olması, qədərsiz şişirdilməsi ilə bağlı problemləri vardır. Nazirlər Kabinetinin
2010-cu ilin sosial-iqtisadi inkişa- fimn yekunlanna və 2011-ci ildə qarşıda duran
vəzifələrə həsr olunmuş ic- lasdakı yekun nitqində Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyev bu mövzuya bir daha toxunaraq, istehlak bazarında hansı istiqamətlərə
nəzarətin diqqət mərkəzində saxlanılmasuun vacibliyini bir daha vurğuladı: «Biz
xüsusilə istehlak bazanna nəzarətimizi gücləndirməliyik... Qiymətlərin süni şəkildə
458