ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eldənizlərin ortaya çıxması
21
Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri ilə müharibələrə başladı. Bu tarixdə, Abxaz-Kartli kralları əsgər ehtiyaclarını qarşılamaq üçün davamlı olaraq şimaldakı qıpçaqları Gürcüstana köç etməyə təşviq etmişdir. 1121/22-ci ildə qıpçaqlar Tiflisi ələ keçirdilər. Abxaz-Kartli krallığının paytaxtı buraya köçürüldü və bu ərazidə qıpçaqlara geniş sahələr verildi. 64 Qıpçaqların Gürcüstana gəlməsi və burada yerləşməsi daha sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir. 65
Qıpçaqların Gürcüstanda və siyasi hakimiyyətdə əsas güc təşkil etdiyini o dövrə aid protoqol sənədində yer alan Abxaz-Kartli krallığını təşkil edən xalqların mərasim sırası da təsdiq edir. Atabəy Cahan Pəhləvanın oğlu Əmir Əmiran Ömərin qarşılanması mərasimində gürcü krallığını təmsil edən millətlər və ordular protokola görə belə düzülmüşdülər: 1. Oslar və ya alanlar - kral David Soslanın birlikləri; 2. Köhnə qıpçaqlar; 3. Yeni qıpçaqlar; 4. Heretlər və ya qara ağaclılar; 5. Kaxetlər və ya sıqnaqlar; 6. Kartlilər (Tiflis-Qori ərazilərinin İberiyalı xalqı); 7. Mesexlər (qədim massagetlər - Axıska-Azqur-Xırtız əhalisi); 8. Torlular (mesexlərin şərqindəki xalq); 9. Savşat-Kalarcet-Tao; 10. Somxitarlar (Alqet- Xıram-Borçalı çayları arasındakı xalq); 11. Abxazlar və ya abazlar; 12. Suvanlar (Əngür çayı mənbəsindəki dağlıq ərazidə yaşayan sıvanet xalqı); 13. Megrellər; 14. Gürəllər; 15. Raçalar (Faç/Riyon mənbəyində yaşayan xalq); 16. Takver (Ayqır suyu mənbəyindəki Leçxum); 17. Arquet. 66 Burada gürcü krallığını təşkil edən 17 xalqın 5-i türk əsillidir: köhnə və yeni qıpçaqlar, qara ağaclılar, gürəllər, arqular (Arquet) və mesxetilərin bəzi qolları. Ancaq yeni qıpçaqların bəzi qolları xaricində bunların tamamı artıq XIII əsrin əvvəllərinə qədər əsas din olaraq ortodoks xristianlığı mənimsəmişdilər. Ancaq bu protoqol sənədi, kralın şəxsi mühafizəçilərini təşkil edən ostlardan sonra qıpçaqların əsas siyasi və hərbi güc olduğunu ortaya qoymaqdadır.
Azərbaycan Atabəyləri Eldənizlilərin qurucusu qıpçaq əsilli bir memlükdür. Mixonda görə, Eldəniz, qıpçaqlar ölkəsindən alınmış bir quldur. Cılız, zəif olduğu üçün qul alverçisi onu pulsuz kölə tacirinə bağışlamışdır. Eldəniz, İraq Səlcuqluları dövlətinin vəziri Kəmaləddin Əbu Talib əs-Sümeyrəminin əmrində sarayda
64 Tiflis o tarixdən əvvəl türk-islam şəhəri hesab edilirdi. Qıpçaqlar bu şəhəri əllərinə keçirdiklərində burada kiçik yerli xanədan olan ərəb əsilli Cəfərilər mövcud idilər. Urfalı Mateos Vekayinamesi (952- 1135) ve Papaz Grigpr'un Zeyli (1136-1162), s. 270. 65 Bu mövzuda geniş məlumat üçün bax. Gökbel A., Kıpçak Türkleri, İstanbul 2000, s. 56-60. 66 Histoire de la Georigie, I, s. 435-440. Bunlardan axırıncısı Arquet, indiki Kutaisi bölgəsinin şərqindəki ərazinin adıdır. Arquet-Arqu yurdu deməkdir. Arqu, türklərdən bir boy olub Orta Asiyanın Arqu çayı ətrafında yaşayırdılar. Arqular mədəni bir xalq olub, Arqu türkcəsi türk ləhcələri arasında özünə məxsus bəzi xüsusiyyətlər də ifadə edirdi. Gürcüstanda və Sünükdə ortaya çıxan məşhur
gəldiklərini iddia edirdilər. 22
xidmətə başlamış və sırasıyla iqtidar pillələrini bir-bir çıxmışdır. 67 Cüzcani, Eldənizin, Böyük Səlcuqlu sultanı Səncərin məmlükü olduğunu qeyd etmiş və onun adını Eldəniz əs-Səncəri olaraq qeyd etmişdir. Eldənizlilər tarixinin ən məşhur araşdırmaçısı Z.Bünyadov, təəssüf ki, bu məlumatı ciddiyə almamış və bunu müəllifin səhv görüşü olaraq qiymətləndirmişdir. Ancaq Cüzcaninin bu məlumatı olduqca qiymətlidir. Müəllifin, Eldənizi Sultan Səncərin məmlükü olaraq qeyd etməsi, Eldənizin Sultan Məhəmməd Taparın ölümü və oğlu Mahmudun taxta keçdiyi tarix 1118-ci ildə saraya alındığını göstərməkdədir. Bu tarixdə Səncər, Mahmudu məğlub edib böyük sultan olunca onun məmlükləri də ali sultanın tabeliyinə keçmişdir. Ayrıca Vəzir Süməyrəmi Mahmudun vəzirliyinə gətirən də Səncərin özü olmuşdur. Eldəniz birinci dərəcədən Səncərin məmlükü olmasa da, Cüzcaninin məlumatı onun 1118-ci ildə saray məmlükləri arasına alındığını göstərməkdədir. Eldənizin qıpçaqların hansı boyuna mənsub olduğu haqqında tarixçilikdə heç bir məlumat verilmir. Lakin Xarəzmşah Təkişin münşisi (divan katibi) Bağdadlı Bahaəddin Məhəmməd ibn Müəyyəd Xarəzmşahların məktublarını qələmə aldığı əsərində Atabəy Nüsrətəddin Cahan Pəhləvana aid bir məktubdan bəhs edərkən, atabəyin Xarəzm ordularının başında Taraza qədər gəlmiş qıpçaq Uran qəbiləsinin rəislərindən Qıranla (Kıran) "qohum olduğunu" yazmaqdadır. 68
qıpçaqların Uran tayfasından olduğuna işarət ola bilər. Zira, qıpçaqların Uran qəbiləsi Orta Asiyada Xarəzmşahlarla sərhəd olan Cənd ətrafında yaşayırdılar. Bunların böyük bir hissəsi müsəlman deyildi. Ancaq Xarəzmşahların əmri altına girdikdən sonra uranlılar Xarəzm ordusunda xidmətə başlamışdılar. 69 Atabəy Eldənizin Səncərin "məmlükü" olduğu, vəzir Süməyrəmin Səncər tərəfindən Mahmudun vəziri təyin edildiyi və Atabəy Cahan Pəhləvanın Uran rəisi Qıranı öz qəbilə qohumu olaraq göstərməsi kimi məlumatları əsas aldığımızda Eldənizin Orta Asiya (Cənd və ətrafındakı) qıpçaqlardan (Uran tayfasından) olduğu və bir qul kimi əvvəlcə Xorasana oradan da İraq və Azərbaycana gəldiyi ortaya çıxmaqdadır. Yəni Eldəniz Qafqaz üzərindən deyil, Orta Asiyadan Xorasana, oradan da İraq Səlcuqlu ölkəsinə gəlmişdir. Vəzir Sümeyrəmi hicri 515/16-cı ildə (1121-1122) ismaililər tərəfindən öldürülüncə Eldəniz də Sultan Mahmudun əmri altına girdi. 1131-ci ildə Sultan
67 Mirxond, Rövzət əs-səfa, VI, s. 10-12; Vəzirin adı Z.Bünyadovun əsərində "Əbu Həmid Əli ibn Əhməd əs-Sümeyremi" olaraq keçir (Azərbaycan Atabəyləri, s. 43). Erdoğan Merçil isə onu "Kəmaləddin Əbu Talib əs-Sümeyrəmi" şəklində göstərmişdir (İldenizliler: Azurbaycan Atabegleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1993, c. 8, s. 81) 68 Bahaəddin Məhəmməd ibn Müəyyəd, əl-Tavassul ila əl-Tarassul, A.Behmenyar nşr., Tehran 1315, s. 171-176. 69 Uranlıların Xarəzm ordusundakı fəaliyyətləri haqqında bax. Köprülü F., "Türk Etnolojisine Ait Tarihi Notlar: Uran Kabilesi", Belleten, c. VII, Sayı: 26, Yıl: 1943, 231-239.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|