ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
sona çatdı. Gürcüstanda qıpçaq əmirləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə qızışdı. 156
Qıpçaqların hücumunun qarşısını almaqda çətinlik çəkən Eldənizli atabəyi Əbu Bəkr çarəni çariça Tamara ilə qohumluq əlaqələri qurmaqda gördü. İbn əl- Əsirin məlumatına görə, Atabəy Əbu Bəkr gürcü prenseslərindən biriylə evləndi. Atabəyin çarəsizliyinə də diqqət çəkən İbn əl-Əsir böyük tarix əsərində bəlkə də heç bir hökmdar üçün sərf etmədiyi ən ağır sözləri Əbu Bəkr haqqında yazmışdır. Müəllif belə deyir: "kişiliyi və iradəsi çatmırdı ki, bu alçaq işlərdən əlini çəksin. O, gürcü çarının qızına elçi göndərdi və onunla evləndi. Ancaq bundan sonra xristianlar ölkəni qarət etməkdən, səfərlərdən və talanlardan əl çəkdilər". 157
Zilqadə 604-cü ildə (18 may - 16 iyun 1208) Marağa Atabəyləri Ağsunqurluların son atabəyi Əlaəddin Körpə Arslan vəfat etdi. Marağadan meydana gələn hadisələrdən istifadə edən Əbu Bəkr Ruin-Dej qalası xaric Ağsunqurluların bütün torpaqlarına və mülklərinə əl qoydu. 158
Eldənizli atabəyi Nüsrətəddin Əbu Bəkr h. 607-ci ildə (1210/11) vəfat etdi. O, iyirmi il boyunca Aran və Azərbaycanı idarə etmişdir. İçkiyə aludə olması, vaxtını kef məclislərində keçirməsi ölkəsinin zəifləməsində əsas amil olsa da Əbu Bəkr adil bir hökmdar idi. O, atabəy ünvanı xaricində "sultan" adını da daşıyırdı. 1211-ci ildə əmisi Qızıl Arslana aid dinarların yenidən zərb edilməsinə qərar verməsi onun ölüm tarixinin 1211-ci ilin əvvəlləri olduğunu ortaya qoymaqdadır. Atabəy Əbu Bəkrin ən böyük qüsuru öz iradəsinə sahib çıxa bilməməsi və əyləncəli həyata düşkün olmasıydı. Oysa, ətrafındakı əmir və məmlüklərin bir çoxu ona qarşı yaxşı münasibət bəsləyirdilər. Məmlük Aydoğmuş belə onun hakimiyyətinə qarşı çıxmamış və Eldəniz ailəsinə hörmətlə yanaşmışdır. Ancaq Əbu Bəkr ona bağlanan ümidləri doğrultmamışdır. 159
1225) keçdi. Onun taxta çıxdığı vaxt İraq-i Əcəmdə vəziyyət ağır idi. Bu vaxt bir müddətdir İraq-i Əcəmi tək başına idarə edən Aydoğmuşa qarşı Cahan Pəhləvanın bir başqa məmlükü Nəsrəddin Məngli çıxış edərək onu məğlub etdi və İraq-i Əcəm torpaqlarını əlinə keçirərək Rey, İsfahan, Həmədan və d. əyalətlərdə öz adına xütbələr oxudub, "sultan" adıyla sikkələr zərb etdirdi. 160
İbn əl-Əsirə görə,
156 Geniş məlumat üçün bax. Histoire de la Georgie, I, s. 468-473, 481; İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 280 vəd; Ebu'l-Farac, Ebu'l-Farac Tarihi, II, s. 490-491; Vardan, İstoriya, s. 171; Kirakos Qandjaketsi, İstoriya, s. 96; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 104-106; Kırzıoğlu, Kıpçaklar, s. 143. 157
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 284. 158
Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 107. 159
Eyni əsər, s. 107-108. 160
Z.Bünyadov (Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 85; Azərbaycan Atabəyləri, s. 108), Aydoğmuşun əvvəlcə Bağdada qaçdığını daha sonra "İva'i (İvait) türkmənlərinin" yanına getdiyini və burada Mənglinin öz adamları tərəfindən öldürüldüyünü yazır. Burada adları "İva'i" şəklində yazılan türkmənlərin Yıva boyu idi. Yıvalar oğuz boylarından biri olub, bu dövrdə Şimali İraq sahəsində yaşayırdılar.
44
Mənglidən Atabəy Özbək də qorxurdu. Məngli, Bağdad xəlifələri üçün də böyük təhlükə olduğundan xəlifə ən-Nasir ona qarşı din düşmənləri ismaililərlə müqavilə bağlamaqdan belə çəkinməmişdir. Xəlifə ən-Nasir, Azərbaycan atabəyi Müzəffərəddin Özbək və ismaili hökmdarı Cəlaləddin Həsən (1210-1221) öz aralarında Menglinin əlindəki İraq-i Əcəm torpaqlarını da bölüşdürdülər. Ərbil atabəyi Müzəffərəddin Göy-Börü də onlara qoşuldu. Müttəfiqlərin birləşmiş orduları Həmədana hərəkət etdilər. Cumadiəvvəl 612-ci ildə (28 avqust-27 sentyabr 1215) meydana gələn döyüşdə Məngli məğlub oldu və qaçdığı Savə şəhnəsi tərəfindən öldürüldü. Başı isə Atabəy Özbəyə göndərildi. 161 Mənglinin əlindən aldığı torpaqlar üzərinə Cahan Pəhləvanın məmlüklərindən Seyfəddin Oğlamışı canişin təyin edən Atabəy Özbək özü Təbrizə qayıtdı. Ancaq daha əvvəl Xarəzmşahların xidmətində olan Oğlamış naib təyin edildikdən sonra İraqda xütbəni Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədin adına oxutdurmağa başlayır. 162 Ancaq
xəlifə ən-Nasir ismaililərlə əlaqə qurub Oğlamışın ortadan qaldırılmasını istəyir. Nəticədə Oğlamış İsmaili fədaisi tərəfindən 614-cü ilin əvvəllərində (yaz 1217) bir sui-qəsdlə öldürülür. 163
Bu hadisələrdən sonra Atabəy Özbək ilə ismaili hakimi Cəlaləddin Həsən arasında münasibətlər yaxşılaşmış, hətta Beyləqana gələn ismaili hökmdarı bir müddət burada istirahət etmişdir. Cüveyniyə görə, atabəy Beyləqanda olarkən Cəlaləddin Həsənin günlük xərclikləri üçün 1000 dinar və ülufə göndərirdi. 164
Oğlamışın ortadan qaldırılmasından sonra Azərbaycan atabəyi Özbək ilə Fars Atabəyləri Salqurilərdən Səd ibn Zəngi öz aralarında ittifaq quraraq İraq-i Əcəm torpaqlarını bölüşdürməyə başladılar. Bu münasibətlə Atabəy Özbək İraq torpaqlarına girərək İsfahanı əlinə keçirərkən, Səd ibn Zəngidən Rey, Qəzvin, Xuvar ilə Semnanı əlinə keçirir. 165 Bu vaxt qələbəlik bir ordu ilə Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd İraq üzərinə hərəkət etdi. O, Səd ibn Zəngini məğlub edib Reyə soxuldu. Bunu eşidən Özbək, Əhər hakimi Piştəginlərdən Nurəddin Məhəmmədi (1210-1230) Təbrizə göndərib özü də dağlarda yerləşən qalalardan birinə qaçdı. Ancaq Nurəddin Məhəmməd Miyanəc yaxınlarında Xarəzmşahlara məğlub oldu və özüylə birlikdə vəzir Rəbibəddin Dəndan da əsir düşdülər. 166
Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd vəziri Nəsirəddin Dövlətyarı Atabəy Özbəkin
161
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 309; Ebu'l-Farac, Ebu'l-Farac Tarihi, II, s. 494; İbn İsfəndiyar, Tarix-i Təbəristan, II, s. 175; Stroeva L.V., Qosudarstvo ismailitov v İrane v XI-XIII vv., Moskva 1978, s. 205; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 109; eyni müəl., Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 85-86. 162 Nesəvi onu "Xarəzmşahın İraq naibi" adlandırmışdır. Bax. en-Nasavi, Jizneopisanie sultana Djalal ad-Dina Mankburnı, Per. Z.M.Buniyatov, Baku 1973, s. 57; Stroeva, Qosudarstvo ismailitov, s. 206. 163
Stroeva, Qosudarstvo ismailitov, s. 206; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 109; eyni müəl., Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 86. 164
Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 109. 165
Buniyatov, Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 87. 166
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 313; en-Nesavi, Jizneopisanie, s. 58 vəd; Buniyato, Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 87. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|