ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
47
Daha sonra Şirvana hərəkət edib Dərbənd keçidindən keçərək Qafqazı keçib Dəşd-i Qıpçaq torpaqlarına girdilər. 177
Monqolların birinci səfəri Eldənizlər ölkəsinin talan edilməsi ilə nəticələndi. Monqollar Dəşd-i Qıpçaqda qıpçaq ordularını da məğlub edib İdil çayı üzərindən Qazaxıstan bozqırlarına doğru hərəkət edib ölkələrinə döndülər. Monqolların Dəşd-i Qıpçaqda qıpçaqları məğlubiyyəti üzərinə 50 min qıpçaq Dərbənd üzərindən Arana gəldi. Qıpçaqlar Şirvanda bəzi talanlar törətdikdən sonra Gəncəyə yaxınlaşdılar. Atabəy Özbəyin Gəncədəki naibi Qaş-Qara ordusuyla onların qarşısına çıxsa da qıpçaqlar atabəyə itaət edib onun əmrində xidmət etmək istədiklərini ifadə edincə Gəncə ətrafındakı torpaqlarda yerləşdirildilər. Ancaq qıpçaqların Gəncə xalqını talan etməsi üzərinə Qaş-Qara onlara hücum edib darmadağın etdi. Qaçan qıpçaqlar əvvəlcə Şirvana gəldilər. Ancaq burada şirvanşah qoşunları tərəfindən məğlub edilib çoxu əsir alındı. 178
ilə məşğul olmaqdansa adəti üzrə öz kef məclislərinə davam etməyə başladı. Aran sərhədlərində isə Gürcüstandakı qıpçaqlar yenidən fəallaşmış, monqolların getməsindən istifadə edərək h. 622-ci ildə (1225) Azərbaycana bir hücum təşkil etmişdilər. Ancaq qıpçaqlar çox irəli gedə bilmədilər. Çünki monqolların həmən arxasından dağılmış Xarəzmşahlar dövlətin hərbi dəstələri peydər pey İraq-i Əcəmə hərəkət etməyə başladılar. 179
sonra oğlanları dağılan imperiyanın parçaları üzərində haqq iddia etməyə başladılar. Bunlardan Qiyasəddin Pir şah İraq-i Əcəmə sahib olmuş, Cəlaləddin Manqburnu 180
isə Hindistana hərəkət etmişdir. Cəlaləddin Hindistanda bir müddət qaldıqdan sonra Hindistan ilə Kirman arasında yer alan çölləri "dodaqları bir damla suya həsrət qalmış şəkildə" keçərək Kirmana, oradan da Farsa yollandı. 181
Cəlaləddindən əvvəl Pir şah İraq-i Əcəm əlinə keçirib Eldənizli mülklərinə hücum etmişdir. Marağanı əlinə keçirən Pir şaha Atabəy Özbək sülh təklif etmiş və bacısı Cəlaliyyə Xatunu da ona ərə vermişdir. 182
177 İbn əl-Əsir (əl-Kamil, IX, s. 340) monqolların Dərbənd keçidini necə aşdıqları haqqında maraqlı bir məlumat verməkdədir. Ona görə, monqollar şirvanşaha elçi göndərib sülh bağlamaq haqqında öz adamlarını göndərmələrini istədilər. Bunun üzərinə şirvanşah əsil-nəcabət sahibi 10 nəfərdən ibarət öz elçilik heyətini göndərdi. Monqollar bunlardan birini digərlərinin gözü qabağında işgəncə ilə öldürüb, qalanlarından Dərbənd keçidinin yolunu göstərmələrini istədilər. Beləcə, monqollar aşılmaz Qafqaz keçidini keçərək qıpçaq diyarına getdilər. 178
Aşurbəyli S., Şirvanşahlar dövləti, Bakı 1997, s. 180-181. 179
Buniyatov, Qosudarstvo xorezmşaxov, s. 166 vəd. 180
Qaynaqlarda bu hökmdarın adı "Manqburnu", bəzən də "Məngü-Berti" şəklində keçir. Manqburnu qədim türkcədə "böyük burunlu" deməkdir. Məngü-Bərti isə "əbədi qurd" mənasına gəlir. Bu iki ad arasında qaynaqlarda yer alan fərqin Cəlaləddinin adının tam oxunmamasından irəli gəlməkdədir. Ayrıca, "manq" türklərdə boy adı mənasını da verməkdədir. 181 Eyni əsər, s. 167. 182 En-Nasevi, Jizneopisanie, s. 120. 48
Pir şah Eldənizləri öz vassalına çevirdikdən sonra Reyə döndü. Burada Pir şah ilə onun ordu başçısı Yığan-Toqş 183
arasında mübahisə ortaya çıxdı və Yığan- Toqş əmrindəki 50 min ordu ilə ondan ayrılaraq Azərbaycana hərəkət etdi. Azərbaycanı yağmalayan Yığan-Toqş Pir şaha məğlub olunca Arana qaçdı. Qışı Muğanda keçirən Yığan-Toqş bahar olunca yenidən Azərbaycanda peyda oldu. Xəlifədən gələn təklif üzərinə Həmədana gələn Yığan-Toqş burada Cəlaləddin Manqburnu tərəfindən darmadağın edilərək əsir edildi. Bununla da İraq-i Əcəm ilə Azərbaycanda Cəlaləddinin hakimiyyəti başladı. Cəlaləddin Orta Şərqə gəldiyi sırada buradakı bütün hakimlərə məktublar yazaraq məqsədinin monqolları müsəlman ölkələrinə dəvət edən xəlifəni cəzalandırmaq olduğunu, onların hakimiyyətinə toxunmayacağını bəyan etdi. 184 Ardından xilafətə aid torpaqlara hücum edən Cəlaləddin burada üst-üstə bir neçə dəfə xilafət ordularını məğlub edib Bağdadı mühasirə altına alsa da şəhəri ala bilməyincə Marağa xalqından aldığı məktublar üzərinə Azərbaycana soxuldu. Cumadi-əvvəl 622-ci ildə (11 may - 9 iyun 1225) heç bir müqavimətlə qarşılaşmadan Marağanı alan Cəlaləddin şəhərin bərpasını əmr etdi. Daha sonra Cəlaləddin Təbrizi mühasirəyə alaraq 17 rəcəb 622- ci ildə (15 iyul 1225) Eldənizlərin paytaxtını əlinə keçirdi. Atabəy Özbək isə mühasirədən əvvəl şəhəri tərk edib Gəncəyə qaçdı. 185
Buna rəğmən Xarəzmşah Cəlaləddin şəhərdə qalan Özbəyin ailəsinə yaxşı davranış göstərdi və atabəyin arvadı Məlikə Xatunun istəyini yerinə yetirərək onu Xoya göndərdi. Bir neçə həftə Təbrizdə qalan Cəlaləddin vəziri Şərəf əl-Mülkü buraya öz naibi təyin edərək Gürcüstana Qıpçaqların üzərinə hərəkət etdi. Bu vaxt Abxaz-Kartli krallığının hökmdarı IV Georgi Laşa ölmüş, yerinə bacısı Rusudana (1224-1245) keçmişdir. Cəlaləddin Manqburnu çox az qüvvətlə Araz çayını keçib, 22 ildir qıpçaq Qoluuzunoğlunun əlində olan Divini aldı. Gerni çayı ətrafındakı Gerni qəsəbəsində Atabək İvane Qoluuzunoğlunun 186
əmrindəki 70 minlik qıpçaq ordusu ilə qarşılaşan Cəlaləddin iyul 1225-ci ildə onları məğlub etdi və Axıska əyalətinin hakimi və qıpçaq ordusunun sağ qanadının komandanı qıpçaq əsilli Şalvanı əsir aldı. Rəvayətə görə, Cəlaləddinin qıpçaq-gürcü orduları üzərindəki bu qələbəsinə çox sevinən Atabəy Özbək belə demişdir: "gürcülər üzərinə etdiyi bu qəza, Hz. Əlinin qəzasına oxşayır və Bədir ilə Xeybər qəzalarını unutdurur". 187
sultanın tərəfində keçməsindən qorxub Naxçıvana qaçdı və Əlincə qalasında
183 Qaynaqlarda bu əmirin adı "İğan-Taisi" olaraq keçir (bax. Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 118). Doğrusu, "Yığan-Toqş" olması lazımdır. 184
Eyni əsər, s. 119-120. 185
İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 258; en-Nasevi, Jizneopisanie, s. 115 vəd. 186
Qıpçaqlar Gürcüstanda geniş torpaqlar əldə etdikdən sonra öz atabəyliklərini qurmuşdular. Bunlardan ikisi ortodoks qıpçaq əsilli Çarlı Atabəyliyi (1267-1578), digəri isə Qoluuzunoğulları Atabəyliyi olmuşdur. Buna görə də bunlar "atabəy" ünvanına sahib idilər. Çünki bu qıpçaq bəyləri kralların atabəyi hesab edilirdi. Bax. Kırzıoğlu, Kıpçaklar, s. 148-162. 187 Histoire de la Georige, I, s. 490; Kırzıoğlu, Kıpçaklar, s. 145. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|