ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
qiyamlar qaldırmış, ancaq heç bir nəticə ala bilməmişdir. 33 Yenə də Sultan Mahmud qardaşını incitməmiş Azərbaycan, Mosul və əl-Cəzirənin idarəsini ona vermişdir. 34 Yəni Böyük Səlcuqlu dövləti Məhəmməd Tapardan sonra iki yerə bölünməklə qalmamış, bölünmüş ərazinin daxilində də parçalanmalar başlamışdır. Sultan Məhəmmədə qədər Böyük Səlcuqlu sultanlarına tabe olduqlarını inkar etməyən Anadolu, Suriya, Fələstindəki türk hakimləri, əmirləri, dövlətləri və bəylikləri də oğlu Sultan Mahmud dövründə müstəqil siyasət yeritməyə başlamış, oxutduqları xütbələrdə və zərb etdikləri sikkələrdə çox vaxt Səncərin və Mahmudun adını çəkməyə belə ehtiyac hiss etməmişdilər. Böyük Səlcuqlu mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsi vassal dövlətlərin də itaət altından çıxmasına səbəb olmuşdur. Şərqi Anadolu və Qafqazdakı Səlcuqlu hakimiyyəti üçün bu böyük bir fəlakətə səbəb olmuşdur. Çünki Kuban əyalətini əllərinə keçirən qıpçaqlar indiki Gürcüstan, Artvin, Çorux torpaqlarına sahib olub Baqratunilər sülaləsi ilə qohumluq əlaqələri təsis edərək bu coğrafiyanın hərbi və siyasi idarəsini əllərinə keçirib müsəlman torpaqlarına hücumlara başlamışdılar. Bunun nəticəsində qıpçaqlar 1118-ci ildən monqolların gəlib Azərbaycanda yerləşməsi tarixi olan 1230-cu ilə qədər davamlı olaraq müsəlman türklərin ölkələrinə hücumlar təşkil etmişdilər. Qıpçaqlar bu dövrdə müsəlmanlığı qəbul etməmiş şaman inanclarına sahib olduqlarında Səlcuqlular onlara "kafir" gözü ilə baxırdılar. Onların əcdadları çox qədim dövrlərdən gəlib indiki Gürcüstan ərazisində yerləşmiş və ortodoks xristian məzhəbini qəbul etmişdi. Bunların təsiri ilə Gürcüstana gələn yeni qıpçaqlar da xristianlaşdılar və gürcüləşdilər. Qıpçaqlar ilə oğuzlar arasındakı düşmənlik isə hələ Orta Asiyada, xüsusilə də Aral və Manqışlaq çevrəsinə sahib olmaq uğrunda başlamış və bu düşmənlik qıpçaqların Qafqaza köçü ilə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Ancaq müsəlmanlığı qəbul edib Səlcuqlu ərazilərində yaşayan qıpçaqlar da var idi. Təəssüflər olsun ki, nə Azərbaycan, nə də Sovet tarixçiliyində XII əsr gürcü krallığının çiçəklənməsi dövründə qıpçaqların oynadıqları böyük rol üzərində durulmamışdır. Bu mövzu olduqca əhəmiyyətli olduğu üçün bunu aşağıda xüsusi bir başlıq altında tədqiq etməyə ehtiyac hiss edirik. Məsudun Azərbaycan məlikliyi dövründə əvvəlcə qardaşı Mahmud, sonra isə II Toğrul ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qaldı. 1135-ci ildə isə nəhayət, İraq Səlcuqlu taxtına oturdu. Sultan Məsud, hakimiyyətə gəldikdən və xəlifə ilə yaşadığı sürüşmədən sonra vəzir Kəmaləddin Məhəmməd əl-Xazininin məsləhəti ilə əmir və atabəylərin səlahiyyətlərini əllərindən almaq üçün hərəkətə keçdi. Bu qərara ilk müxalifət Azərbaycan hakimi Atabəy Qara Sunqurdan gəldi. Qara Sunqurun İraq Səlcuqlu əmirləri arasında böyük ehtiramı var idi. O, aralarında
33 Bünyadov, Azərbaycan Atabəylər, s. 19. 34 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, VIII/291-293; Bundari, Zubdat, s. 133-34; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 19.
12
Sultan Məsud da daxil olmaqla bir çox Səlcuqlu şəhzadəsinə atabəylik etmişdir. Atabəyin şöhrətini yaxşı bildiyi üçün vəzir əl-Xazini, Sultan Məsuda belə demişdir: "Qara Sunqurun mövcudiyyəti sultana öz iqtidarından və iradəsindən yararlanmağa imkan verməyəcəkdir". 35 Həqiqətən də böyük bir nüfuza sahib olan Atabəy Qara Sunqur yanına Səlcuqşah və Davudu da alaraq gücünə güc qatmışdır. 1139-cu ilin ilk aylarında 20 minlik orduyla Həmədana doğru irəliləyən Qara Sunqur iyun ayında şəhər divarlarına yaxınlaşdı. O, sultana bir elçi göndərib vəzir əl-Xazininin başını tələb etdi. Qara Sunqura rədd cavabı verəcək nə gücü, nə də cəsarəti olan sultan elçinin tələbini qəbul etdi və atabəyin vəziri İzz əl-mülk Tahiri özünə vəzir təyin etdi. Bunun üzərinə Qara Sunqur sultan əleyhdarı bütün əmirləri Azərbaycana yığıb müstəqil qərarlar almağa başladı. Hətta Atabəy Qara Sunqurun tələbi ilə Məsud, Davudu özünə xələf təyin etdi. 36 Ancaq bir müddətdir ismaililərlə gizli əlaqədə olan Sultan Məsud bir yolunu tapıb onların əliylə Davudu öldürtdü. Xəbərin ortaya çıxması üzərinə 1139-cu ilin sonlarında Qara Sunqur Fars istiqamətində hərəkətə keçdi. O, buranın idarəsini Səlcuqşaha verdi. Ancaq geri döndükdən sonra Boz Apa onu məğlub edib Səlcuqşahı İsfiddəç qalasına həbs etdi. Qara Sunqur həbsə atılan şahzadənin köməyinə gedərkən Gəncədə böyük bir zəlzələ meydana gəldi. Zəlzələ nəticəsində şəhərin yarısı yerlə bir oldu və çoxlu insan həyatını itirdi. Ölənlər arasında atabəyin öz ailəsi də var idi. Gəncəyə dönən Atabəy Qara Sunqur şəhəri yenidən bərpa etmək üçün tədbirlərə başladı. Ancaq zəlzələ sonrası ortaya çıxan yoluxucu xəstəliyə tutulan Atabəy Qara Sunqur hicri 535-ci ildə (1140/41) həyatını nöqtələdi. Ölümündən bir neçə gün əvvəl Sultan II Toğrulun məmlüklərindən Çavlı ət-Toğrulu öz yerinə Aran və Azərbaycanın hakimi təyin etmişdir. 37
ünvanlar göndərərək onunla münasibətini yaxşılaşdırmaq istədi. Sultan, Çavlını Azərbaycan və Aranın hakimi təyin etdi. Çavlı, sultanın təklifini qəbul edib, Gəncədə qiyam qaldırmış Qutluqu ortadan qaldırıb bu ölkədəki üsyançı qüvvələri darmadağın etdi. O, Tovuz ətrafında üsyançıların ordusunu məğlub etdi. Çavlı 1146-cı ilə qədər Aran və Azərbaycanın Səlcuqlu əmiri olaraq mövqeyini qorudu. 38
Bu vaxt Sultan Məsud əleyhində Rey hakimi Abbas ilə Fars və Xuzistan hakimi Boz Apa başçılığında yeni bir qiyam ortaya çıxdı. Onlar Çavlıya bir məktub yazıb onunla dostluq qurmaq istədilər, ancaq Çavlı sultanın tərəfində yer aldı. Sultan Məsud ilə vəziri Xass Bəy ibn Bələncərinin ona qarşı sui-qəsd planı ortaya çıxınca Çavlı da qiyam edən əmirlərin tərəfinə keçdi. Sultanın hacibi Fəxrəddin Toğan
35 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, VIII/361-362; İbn əl-Cövzi, Mir'atü'z-zeman, X/72. 36 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, VIII/363. 37 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, VIII/369; Bundari, Zubdat, s. 190; Ravendi, Rahat, s. 223; Qara Sunqur haqqında geniş məlumat üçün bax. Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 32-33. 38 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 34. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|