ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gürcüstanda qıpçaq hakimiyyəti
13
Yürək də onlara qoşuldu. 39 Əmir Çavlı əmrindəki ordu ilə Boz Apanın gəlməsini gözlərkən Həmədan yaxınlarında cümadələvvəl 541-ci ildə (oktyabr-noyabr 1146) vərəm xəstəliyindən öldü. Azərbaycan və Xalxalı iqta olaraq əlinə keçirən Fəxrəddin Toğan Yürək, Çavlının ordusuna sahib oldu və Azərbaycan ilə Aranın hakimiyyətini ələ aldı. Daha sonra Abbas ilə Boz Apanı da özünə tabe edib Sultan Məsudu öz nəzarəti altında tutdu. Ancaq qıpçaqların hücumunu fürsət bilən Sultan Məsud və vəziri Xass Bəy, Toğan Yürəkin ordusunun Şamxorda olduğundan istifadə edib onu aprel 1147-ci ildə Gəncədə öldürdülər. Qısa müddət sonra Rey hakimi Abbas da ortadan qaldırıldı. Fəxrəddin Toğan Yürəkin ölümü ilə Azərbaycan hakimiyyəti Xass Bəy Bələncərinin əlinə keçdi. 40 İyul 1147-ci ildə meydana gələn vuruşmada Boz Apanın da bərtərəf edilməsi ilə Sultan Məsud və Xass Bəy idarəni öz əllərində cəmləşdirdilər. Ancaq Xass Bəyin sultanı öz nəzarəti altında tutaraq istədiyi qərarları verməyə başlaması əmirləri narahat etməyə başladı. 1148-ci ildə İraq Səlcuqlularının bəzi komandanları Aran hakimi Eldəniz, Əmir Bahaəddin Kövsər, Alp Quş Gün Qur, Hacib Tatar, Vasidin şəhnəsi Tarıntay əl-Məhəmmədi, Əmir İl-Təgin, Əmir Karqur və öldürülən Toğan Yürəkin oğlu bir yerə yığışaraq Bağdada doğru yeridilər. 1148-ci ildə Bağdadı ələ keçirib çoxlu insanı qılıncdan keçirən əmirlər xəlifənin vəziri İbn Hübeyrənin əmrindəki ordular tərəfindən məğlub edildilər. Uzun müddətdir İraqdakı hadisələri izləyən böyük sultan Səncər nəhayət, qərb istiqamətində hərəkətə keçdi. Səncərin müdaxiləsi İraqdakı hadisələri ancaq qısa müddətliyinə dayandırdı. 41
noyabr 1152) Sultan Məsud Həmədanda vəfat etdi. Qaynaqlara görə, "sultanın ölümü ilə Səlcuqlu evinin səadəti də öldü". 42 Səncərin istəyi üzərinə vəzifəsindən kənarlaşdırılan Xass Bəy, Məsudun ölümündən sonra yenidən idarəni öz əlinə aldı. Əvvəlcə Məlikşahı taxta əyləşdirdi. Ancaq sonra onu taxtından endirib yerinə Məhəmmədi oturtdu (yanvar 1153). Sultan Məhəmməd taxta oturduqdan üç gün sonra Xass Bəyi onun yanındakı fitvaçılarıyla birlikdə edam etdirdi. Vəzirin başını Aran hakimi Atabəy Şəmsəddin Eldəniz ilə Marağa hakimi Nüsrətəddin Ağsunqura göndərən sultan onlar ilə yaxınlıq təsis etmək niyyətində idi. 43 Lakin
sultanın hərəkətini özləri üçün göz dağı hesab edən əmirlər Sultan Səncərin vəliəhdi olan, 1153-cü ildə oğuz üsyanından sonra İraqa qaçan Süleymanşahın tərəfinə keçdilər və Məhəmmədi taxtdan salıb 1156-cı ildə öz namizədlərini taxta əyləşdirdilər. Ancaq yeni sultan onların ümidlərini boşa çıxartdı. Gününü əsrüklük (əyyaşlıq) və əyləncə ilə keçirən Süleymanşah dövlət işləriylə də heç maraqlanmırdı. Qısa müddət sonra əmirlər onu tərk etdilər. Bunu fürsət bilən
39 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX/10-11; Bundari, Zubdat, s. 199-200; Ravendi, Rahat, s. 224. 40 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX/15; Bundari, Zubdat, s. 216-217; Ravendi, Rahat, s. 228; Mxitar Qoş, Alban Salnaməsi, s. 14; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 35. 41 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX/21-22; Bundari, Zubdat, s.222-225. 42 əl-Makriziden nəql edən Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 37. 43 Bundari, Zubdat, 229-231. 14
Məhəmməd Həmədanı yenidən ələ keçirdi. Məhəmməd Aran və Azərbaycanın bütün idarəsini Atabəy Eldənizə vermişdir. Eldəniz 1159-cu ildə Məhəmmədin, 1160-cı ildə Süleymanşahın ortadan qalxması ilə İraq Səlcuqluları taxtını da əlinə keçirdi. Azərbaycan və Arandakı Səlcuqlu hakimlərinin Böyük Səlcuqlu və İraq Səlcuqlu taxtı uğrunda bu qədər aktiv fəaliyyət göstərməsinin əsas səbəbi türklərin həm siyasi, həm də hərbi cəhətdən bu ölkədəki hakim mövqeyi idi. Bu da Aran və Azərbaycan hakimlərinə böyük əsgəri dəstək sağlayırdı ki, onlar da əllərinə keçirdikləri bu güc sayəsində mərkəzi hakimiyyəti əllərinə keçirməyə, bu olmazsa öz iqtalarını genişləndirməyə çalışırdılar. Ancaq buna tam layiqi ilə müvəffəq olan Atabəy Eldəniz olmuşdur. 44
Gürcüstanda qıpçaq hakimiyyəti
Türklər tarixdə ehtişamlı dövlətlər quraraq min illər boyunca cahan hakimiyyətini əllərində tutsalar da başqa dinlərin, mədəniyyətlərin və xalqların təsir dairəsinə girərək öz kimliklərini itirmiş və içində yer aldıqları din və kultur sahəsində əriyərək yerliləşmiş və izlərini itirmişdilər. Bu əslində tarixin təbii proseslərindən biri hesab edilir. Əlimizdəki zəngin tarixi qaynaqlar və materiallar sayəsində Avropa, Rusiya, Qafqaz, Misir, Hindistan, İran və Çin coğrafiyasında daha çox dini təsirlər altında əriyərək asimilə məruz qalmış türk xalqlarının, boylarının və dövlətlərinin geniş bir siyahısını tərtib etmək mümkündür. Bu cür dini təsirə məruz qalaraq öz kimliklərini itirmiş türklər arasında Ərməniyyə və Gürcüstan türkləri də yer almaqdadır. Təəssüflər olsun ki, elmi ədəbiyyatda bu mövzuda olduqca az tədqiqatlar aparılmışdır. Buna görə də mövzumuzla yaxından əlaqədar olduğu üçün Səlcuqlular dövründə Gürcüstandakı türklərin vəziyyətini az da olsa işıqlandırmağa çalışacağıq. Gürcüstan və Gürcü adı indiki Gürcüstan Respublikasında yaşayan bütün xalqlara (Kartvel, Kaxet, İmeret, Megrel, Abxet və d.) gürcü olmayanların verdikləri ümumi addır. "Gurqistan" adı ilk dəfə pəhləvi qaynaqlarında keçməkdədir. Ərəbcə mənbələrdə isə bu ölkənin adı "Kurzan/Kurcan" və "Curcan/Gürcan" olaraq göstərilmişdir. Türklər isə "gürci" və "gürcü" adını tərcih etmiş və Avropa literatürünə "Georgia" şəkli ilə türklər vasitəsilə keçmişdir. Bu ad ilk dəfə Urartu qaynaqlarında indiki Aşağı Çorux ilə Batum-Acar ərazisini ifadə edən coğrafi bir ad kimi istifadə edilən Kulkha/Kulkxa (Kolx/Gorq) adından nəşət etmişdir. Daha sonra burada yaşayan xalqlara ümumi mənada "kukar-k-/-qoqarq",
verdiyi ad" hesab edirdilər. Gürcüstanın mövcud xristian gürcü xalqı müasir dövrlərə qədər ümumi milli bir ada sahib olmamış, qədim və orta əsrlərdə özləri
44 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX/72; Bundari, Zubdat, s. 296; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 42. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|