Еколоэийа вя ятраф мцщитин мцщафизяси a. O. RÜSTƏmova, İ. H. HÜSeynov, S. N. DƏRZİyeva, R. T. Qafarov
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
- Ədəbiyyat
- Х.З.Эфендиев, И.Р.Гасанов , Р.Т.Гафаров , Р.Т.Гулиева Об обосновании проектирования экономически выгодных
- H.Z. Afandiyev , I.R. Hasanov , R.T.Qafharov , R,T,Quliyeva Substantiation of design of Azerbaijans economically efficient small satellites
- (c.e.n.) Məmmədəliyeva.V.M. Canməmmədova.R.R.
- Ekologiya institutu.
- (c.e.n.) Məmmədəliyeva.V.M., Canməmmədova R.R. Müdafiə Sənayesi Nazirliyi Milli Aerokosmik Agentliyi Ekologiya İnstitutu
- Ədəbiyyat Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
18
15.
Yerli mütəxəssislərin TKİ işində iştirakının təmin olunması. 16.
Kosmik məlumatların emalını və deşifrlənməsini aparmaq üçün maddi-texniki bazanın və kadr potensialının yaradılması. 17.
İş birliyi yaratmaq üçün aşağıdakı ölkələr təklif olunur.(ABŞ, Böyük Britaniya, İsrail, Ukrayna, Belorusiya, Türkiyə, Rusiya) 18.
Yaradılacaq peykin Beynəlxalq çoxpeykli monitorinq sisteminin tərkibində fəaliyyət göstərməsi iqtisadi cəhətdən daha səmərəli olardı.
Ədəbiyyat 5.
Т.И.Сулейманов, Ф.Г.Агаев, Н.А.Саттаров, Д.Г.Дарьябариджавад. Космические средства, ис- пользуемые при мониторинге земли: спутники , микроспутники, наноспутники – Известия АНАКА, том 11,№4, 2008, с. 10-17. 6.
A.Ə.Şirin-zadə, T.İ.Süleymanov, C.Q.Daryabaricavad. Azərbaycanın məsafədən zondlama peykinin komplektləşdirilməsi prinsipləri. AMAKA-nın Xəbərləri, 2012, cild 15. №3 (15) s.3-17. 7.
Земли .- М ; 1997 8.
Глазкова И.А.-« Разработка комплексной методики анализа эффективности систем дистанционного зондирования земли на базе малых космических аппаратов » , Авто- реферат диссертации Москва , 2010 г
В статье сделан краткий обзор существующих малых спутников дистанционного зондирования Земли и проведен анализ их технических характеристик. Даны рекоменда- ции для создания спутника Азербайджана и описаны области его применение.
The article provides a brief review of existing small satellites Earth remote sensing and analyzed their technical characteristics. Recommendations are given to create a satellite of Azer- baijan and described the areas of its application.
Kicik Qafqazın meşə örtüyünə faydalı qazıntıların istısmarının təsirinin ekoloji qiymətləndirilməsi
(c.e.n.) Məmmədəliyeva.V.M. Canməmmədova.R.R. Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
19
Müdafiə Sənayesi nazirliyi Milli aerokosmik agentliyi Ekologiya institutu. Qədim meşə tipləri nümunələrinə ən çox Kiçik Qafqazın dağ zonalarında, az miqdarda isə aşağı qurşaqlarda rast gəlinir. Cəbrayıl və Zəngilanda kserofit bitkiliyinə, yəni friqana, şiblək, tikanlı gəvənlik, tıstıslıq, bəzən və cılız ardıclığa, ardıcıq-püstəliyə rast gəlinir. Bəzən dağ çayları boyu və yaxud çay vadilərində xüsusi qarışıq meşəliklər də bərpa olunmuşdur. Burada ən çox çaytikanı, iydə, söyüd, sumağ, sarağan, yulun, tut, ölməz kol, nar, itburnu, böyürtkən və s. yayılmışdır. Çaytikanı ən çox Tərtər çayının vadilərində yayılmışdır. Qarabağda lokal formalı düzən meşəlikləri yayılmışdır. Bu meşəliklərin əsasını uzunsaplaq palıd, qarağac, yemişan, əzgil və s. təşkil edir. Düzən meşəliklərində uzunsaplaq palıdın onlarca müxtəlif forması mövcuddur. Kiçik Qafqazın dağlıq zonalarında dəniz səthindən 600-1800 m hündürlüklərdə enliyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Bu meşələri təşkil edən cinslərdən gürcü palıdını, Şərq fıstığını və yuxarı dağ qurşaqlarında Şərq palıdını göstərmək olar. Fıstıqlıq bu zonada yüksək məhsuldar, çoxtərkibli qarışıq meşələr yaradır. Fıstıq və palıddan əlavə həmin meşələrdə cökə, vələs, 5-6 növ ağcaqayın, xüsusilə Şərq palıdı ilə birlikdə trautfetter ağcaqayını da bitir. Çox sıx fıstıq meşəliyində ot örtüyü olmur, ancaq bir qədər seyrək fıstıqlıqda kol cinsləri ilə birlikdə ot örtüyü də inkişaf edir. Meşə altında sarı rododedron, böyürtkən, gərməşov, gəndalaş, ayıdöşəyinin bir çox növləri və onlarca müxtəlif taxıl otlarına rast gəlinir. Dağların yamacında gürcü palıdı, qarağat və quşarmudu çox yayılmışdır. Yüksək dağların yamaclarında Şərq palıdı, şimal yamaclarında isə qar uçqunları nəticəsində ağacları əyilmiş tozağacı meşəliyi, Qafqazın dağ rayonlarında (Kox şamı), qarışıq meşəlik yaradır .
Faydalı qazıntıların istismarı nəticəsində atmosferə buraxılmış sənaye tullantılarının meşələrə təsiri müxtəlifdir. Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
20
Sənaye tullantıları bitkilərin depresiyasına, boy artmalarına, inkişafının pozulmasına, protoplazmanın dağılmasına, hüceyrənin bölünmə proseslərinin sıxılmasına, fotosintez və su dövranına böyük ziyan vurur. Meşə daha bir antropogen faktordan- sənaye müəssələri bacalarından havaya buraxılmış toz və qarışıq qaz tullantılarından əziyyət çəkir. Bunun nəticəsində həmin kimyəvi maddələrdən- ağır metalların, qurğuşun, civə və arsenin miqdarı bitkilərdə artır. Bütün bu sadalananlar meşələrə zərərli təsir göstərərək, başı iynəyarpaqlı ağacların inkişafını ləngidir, onların şaxtaya dözümlülüyünü azaldır, göbələk və ziyanvericilərlə yoluxma ehtimalını artırır. Meşə örtüyünün ekoloji göstəricilərindən əlverişli indiqatorların müəyyən edilməsi, verilmiş məlumatların peyk müşahidələriylə yerinə yetirilməsi tələbi meşələrin quruluş və vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Bu da antropogen təsirin pozuntularının artması şərtilə biosferin funksiyalarının effektiv qoruyucular baxımından yerinə yetirilməsinə gətirib çıxarır. Ekoloji tarazlığın pozulması bitki və heyvanların say və növ müxtəlifliyinin azalmasında, təbii ekosistemlərin deqradasiyasında, hidroloji rejimin pozulmasında, səhralaşmalar və ixtisarlarda özünü göstərir. Ətraf aləmdəki çirklənmələrlə bağlı proseslər meşə örtüyündən də yan keçməyərək bitkilərə güclü təsir edir. Əsasən, daha çox meşələrə təsir göstərən atmosfer çirkləndiricilərdən havaya buraxılmış kükürd 4- oksid, azot oksidləri, ozon, ağır metallar, flüoridlər və işlənmiş qazlardır. Atmosferdəki qazların konfiqurasiyasının yüksəlməsi meşə örtüyünə müxtəlif cür kəskin öldürücü təsir göstərərək, ağacların məhsuldarlığının aşağı düşməsinə (fotosintez, digər funksional proseslərin pozulması), onların sanitar- qoruyucu halının pisləşməsinə və bir sıra hallarda ağacların qurumasına gətirib çıxarır. Qazabənzər çirkləndirici maddələr uzun məsafələrə yayılaraq bəzən suyla birləşıb turş yağışlar şəklində yerə düşür ki, bu da meşə ekosistemlərinə əks təsir göstərir.
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
21
Metallurgiya qalıqlarından istilik, elektromaqnit və radiaktiv sənaye tullantıları meşələrin miqyaslı şəkildə məhvinə gətirib çıxara bilər. Sənaye tullantılarının təsirindən ağacların inkişafının aşağı düşməsi tamamilə fitosenozların qoruyucu funksiyalarının itirilməsiylə onların tərkib və strukturunda tez- tez arzuolunmaz dəyişilmiş nəticələrin alınmasıyla müşahidə olunur. Çirklənmə kəskin artaraq hovuzların eftrofiltrasiyası, torpaqların deqradasıyası baş verir, atmosferdəki sənaye tullantıları çirkləndiricilərinin artması isə meşə biosenozlarının qaztəmizləyici və baryer xüsusiyyətini azaldır.
Meşə sahəsinin faydalı qazıntıların istismarı ücün lazımı hissəsinin qırılmış zonası. Meşə örtüyündə sənaye tullantılarının təsirindən məhv olmuş meşə sahəsi.
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
22
Tədqiqatlar zamanı meşələrin bir il ərzində 1 q-dan 40 t-a kimi toz və 0,1- 0,4 t-a kimi kükürd, azot və xlorun qazabənzər birləşmələrini udub saxlamaq qabiliyyətinə malik olduğu müəyyən edilmişdir. Bütün il ərzində yarpaqların üst səthinin böyük indekslərlə mexaniki filtr kimi sənaye tullantı tozlarını udmaq qabiliyyətinə daha çox tünd iynəyarpaqlı meşə ağaclarında (küknar və şam) müşahidə edilir. Havanı çirkləndirən qazabənzər maddələrə münasibətdə iynəyarpaqlı ağaclar yarpaqtökülməsinə qarşı dözümlüdürlər. Ağacların ümumi hava təmizləyici qabiliyyətinin dəyəri bir vegetasiya dövründə 4 t yarpaqın 1q-dan 10 t-a kimi zəhərli qazları filtrasiya etməsidir. Yol qırağında bir neçə on metrlərlə uzanan meşə və meşə zolaqları insanların sağlamlığı üçün zəhərli olan avtomobil yanacağı tullantılarından dəm qazı, qurğuşun, kadmium kimi zəhərlərin miqdarını məhdudlaşdırırlar. Atmosfer çirklənməsinə qarşı əsasən toxmacar və cavan ağac bitkiləri daha həssasdır. Təmiz meşə əkinləri qarışıq və müztəlif yaşlı meşə tərkibinə nisbətən daha yüksək dərəcədə davamlı olurlar. Резюме.
В настоящей статье рассмотрены экологические нарушения, вызываемые хи- мическим загрязнением. Проявляются в деградации экологических систем, сокращении численности и видового разнообразия растений снижении про- дуктивности лесов. Источниками химической загрязнение являются про- мышленные выбросы в атмосферу ядовитых веществ, твердые отходы раз- Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
23
личных отраслей промышленности. Химическое загрязнение создает угрозы состоянию окружающей среды. İstifadə edilmiş ədəbiyyatların siyahısı
1.Şəkuri, Bəhruz Qulamhüseyn oğlu, Kiçik Qafqaz torpaqlarının biokimyəvi xassələri, 1986. 2.Məmmədov Qərib, Xəlilov Mahmud, Azərbaycanın meşələri, 2002. 3. Əmirov Faiq, Meşələrin ekoloji rolu, 2001. 4. Quliyev Həsən Yusif oğlu, Mirzəyev Malik Hüseyn oğlu, Kiçik Qafqazın təbiəti və landşaft qurşaqları, 1995. 5. Hacıyeva Gülsabah Abdul qızı, Kiçik Qafqazın şimal – şərq yamacının landşaft – zonal rayonlaşdırılması, 1965. 6. Prilipko, L.İ. Səfərov, Azərbaycanın meşə sərvətləri, 1963
(c.e.n.) Məmmədəliyeva.V.M., Canməmmədova R.R. Müdafiə Sənayesi Nazirliyi Milli Aerokosmik Agentliyi Ekologiya İnstitutu KİCİK QAFQAZIN MEŞƏ ÖRTÜYÜNƏ FAYDALI QAZINTILARIN İSTİSMARININ TƏSİRİNİN EKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Qədim meşə tipləri nümunələrinə ən çox Kiçik Qafqazın dağ zonalarında, az miqdarda isə aşağı qurşaqlarda rast gəlinir. Cəbrayıl və Zəngilanda kserofit bitkiliyinə, yəni friqana, şiblək, tikanlı gəvənlik, tıstıslıq, bəzən və cılız ardıclığa, ardıcıq-püstəliyə rast gəlinir. Bəzən dağ çayları boyu və yaxud çay vadilərində xüsusi qarışıq meşəliklər də bərpa olunmuşdur. Burada ən çox çaytikanı, iydə, söyüd, sumağ, sarağan, yulun, tut, ölməz kol, nar, itburnu, böyürtkən və s. yayılmışdır. Çaytikanı ən çox Tərtər çayının vadilərində yayılmışdır. Qarabağda lokal formalı düzən meşəlikləri yayılmışdır. Bu meşəliklərin əsasını uzunsaplaq palıd, qarağac, yemişan, əzgil və s. təşkil edir. Düzən meşəliklərində uzunsaplaq palıdın onlarca müxtəlif forması mövcuddur. Kiçik Qafqazın dağlıq zonalarında dəniz səthindən 600-1800 m hündürlüklərdə enliyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Bu meşələri təşkil edən cinslərdən gürcü palıdını, Şərq fıstığını və yuxarı dağ qurşaqlarında Şərq palıdını göstərmək olar. Fıstıqlıq bu zonada yüksək məhsuldar, çoxtərkibli qarışıq meşələr yaradır. Fıstıq və palıddan əlavə həmin meşələrdə cökə, vələs, 5-6 növ ağcaqayın, xüsusilə Şərq palıdı ilə birlikdə trautfetter ağcaqayını da bitir. Çox sıx fıstıq meşəliyində ot örtüyü olmur, ancaq bir qədər seyrək fıstıqlıqda kol cinsləri ilə birlikdə ot örtüyü Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
24
də inkişaf edir. Meşə altında sarı rododedron, böyürtkən, gərməşov, gəndalaş, ayıdöşəyinin bir çox növləri və onlarca müxtəlif taxıl otlarına rast gəlinir. Dağların yamacında gürcü palıdı, qarağat və quşarmudu çox yayılmışdır. Yüksək dağların yamaclarında Şərq palıdı, şimal yamaclarında isə qar uçqunları nəticəsində ağacları əyilmiş tozağacı meşəliyi, Qafqazın dağ rayonlarında (Kox şamı), qarışıq meşəlik yaradır
.
Faydalı qazıntıların istismarı nəticəsində atmosferə buraxılmış sənaye tullantılarının meşələrə təsiri müxtəlifdir.
Sənaye tullantıları bitkilərin depresiyasına, boy artmalarına, inkişafının pozulmasına, protoplazmanın dağılmasına, hüceyrənin bölünmə proseslərinin sıxılmasına, fotosintez və su dövranına böyük ziyan vurur. Meşə daha bir antropogen faktordan- sənaye müəssələri bacalarından havaya buraxılmış toz və qarışıq qaz tullantılarından əziyyət çəkir. Bunun nəticəsində həmin kimyəvi maddələrdən- ağır metalların, qurğuşun, civə və arsenin miqdarı bitkilərdə artır. Bütün bu sadalananlar meşələrə zərərli təsir göstərərək, başı iynəyarpaqlı ağacların inkişafını ləngidir, onların şaxtaya dözümlülüyünü azaldır, göbələk və ziyanvericilərlə yoluxma ehtimalını artırır. Meşə örtüyünün ekoloji göstəricilərindən əlverişli indiqatorların müəyyən edilməsi, verilmiş məlumatların peyk müşahidələriylə yerinə yetirilməsi tələbi meşələrin quruluş və vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Bu da antropogen təsirin pozuntularının artması şərtilə biosferin funksiyalarının effektiv qoruyucular baxımından yerinə yetirilməsinə gətirib çıxarır. Ekoloji tarazlığın pozulması bitki və heyvanların say və növ müxtəlifliyinin azalmasında, təbii ekosistemlərin deqradasiyasında, hidroloji rejimin pozulmasında, səhralaşmalar və ixtisarlarda özünü göstərir. Ətraf aləmdəki çirklənmələrlə bağlı proseslər meşə örtüyündən də yan keçməyərək bitkilərə güclü təsir edir. Əsasən, daha çox meşələrə təsir göstərən atmosfer çirkləndiricilərdən havaya buraxılmış kükürd 4- oksid, azot oksidləri, ozon, ağır metallar, flüoridlər və işlənmiş qazlardır. Atmosferdəki qazların konfiqurasiyasının yüksəlməsi meşə örtüyünə müxtəlif cür kəskin öldürücü təsir göstərərək, ağacların məhsuldarlığının aşağı düşməsinə (fotosintez, digər funksional proseslərin pozulması), onların sanitar- qoruyucu halının pisləşməsinə və bir sıra hallarda ağacların qurumasına gətirib çıxarır. Qazabənzər çirkləndirici maddələr uzun məsafələrə yayılaraq bəzən suyla birləşıb turş yağışlar şəklində yerə düşür ki, bu da meşə ekosistemlərinə əks təsir göstərir. Metallurgiya qalıqlarından istilik, elektromaqnit və radiaktiv sənaye tullantıları meşələrin miqyaslı şəkildə məhvinə gətirib çıxara bilər. Sənaye tullantılarının təsirindən ağacların inkişafının aşağı düşməsi tamamilə fitosenozların qoruyucu funksiyalarının itirilməsiylə onların tərkib və strukturunda tez- tez arzuolunmaz dəyişilmiş nəticələrin alınmasıyla müşahidə olunur. Çirklənmə kəskin artaraq hovuzların eftrofiltrasiyası, torpaqların deqradasıyası baş verir, atmosferdəki sənaye tullantıları çirkləndiricilərinin artması isə meşə biosenozlarının qaztəmizləyici və baryer xüsusiyyətini azaldır.
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
25
Meşə örtüyündə sənaye tullantılarının təsirindən məhv olmuş meşə sahəsi.
Tədqiqatlar zamanı meşələrin bir il ərzində 1 q-dan 40 t-a kimi toz və 0,1- 0,4 t-a kimi kükürd, azot və xlorun qazabənzər birləşmələrini udub saxlamaq qabiliyyətinə malik olduğu müəyyən edilmişdir. Bütün il ərzində yarpaqların üst səthinin böyük indekslərlə mexaniki filtr kimi sənaye tullantı tozlarını udmaq qabiliyyətinə daha çox tünd iynəyarpaqlı meşə ağaclarında (küknar və şam) müşahidə edilir. Havanı çirkləndirən qazabənzər maddələrə münasibətdə iynəyarpaqlı ağaclar yarpaqtökülməsinə qarşı dözümlüdürlər. Ağacların ümumi hava təmizləyici qabiliyyətinin dəyəri bir vegetasiya dövründə 4 t yarpaqın 1q-dan 10 t-a kimi zəhərli qazları filtrasiya etməsidir. Yol qırağında bir neçə on metrlərlə uzanan meşə və meşə zolaqları insanların sağlamlığı üçün zəhərli olan avtomobil yanacağı tullantılarından dəm qazı, qurğuşun, kadmium kimi zəhərlərin miqdarını məhdudlaşdırırlar. Atmosfer çirklənməsinə qarşı əsasən toxmacar və cavan ağac bitkiləri daha həssasdır. Təmiz meşə əkinləri qarışıq və müztəlif yaşlı meşə tərkibinə nisbətən daha yüksək dərəcədə davamlı olurlar.
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
26
1.
Şəkuri, Bəhruz Qulamhüseyn oğlu, Kiçik Qafqaz torpaqlarının biokimyəvi xassələri, 1986. 2.
Məmmədov Qərib, Xəlilov Mahmud, Azərbaycanın meşələri, 2002. 3.
Əmirov Faiq, Meşələrin ekoloji rolu, 2001. 4.
Quliyev Həsən Yusif oğlu, Mirzəyev Malik Hüseyn oğlu, Kiçik Qafqazın təbiəti və landşaft qurşaqları, 1995. 5.
rayonlaşdırılması, 1965. 6.
Prilipko, L.İ. Səfərov, Azərbaycanın meşə sərvətləri, 1963
Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|