Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №1, феврал, 2014 - жц ил
13
üçün təcrübi konstruktor işlərinin (TKİ) apa-
rılmasına çəkilən xərc aşağıdaki düsturla he-
sablanır:
Б
n
i
i
i
n
i
к
x
)
(
Х
С
x
k
1
1
1
(2)
Burada X- kiçik kosmik aparatın xidmət və
təminat sisteminin unifikasiya olunmuş baza
platformasının yaradılması üçün aparılan təc-
rübi – konstruktor işləri (TKİ) zamanı çəki-
lən xərclər, mln. dollar; X
i
- müşahidə cihaz-
larının yaradılması üçün aparılan TKİ-nə çə-
kilən xərclər, mln. dollar; K
i
-i tipli müşahidə
aparatının quraşdırılması üçün xidmət siste-
minin baza platformasının uyğunluq koeffi-
sienti; K
B
-kosmik aparatın işlənməsinin əv-
vəlki illərə nisbətən qiymət qalxma əmsalı;
n-mümkün müşahidə cihazlarının miqdarı.
TKİ-nə çəkilən xərclər dedikdə texniki
təkliflərin hazırlanmasından başlamış kos-
mik aparatın seriyalı istehsalı üçün görülən
işlərə çəkilən xərclər nəzərdə tutulur [4].
Asiya kiçik kosmik aparatları - Rasak-
Sat, DubaiSat-1, X-Sat, Rasat və s. hazır Av-
ropa texnologiyalarının transfer olunması nə-
ticəsində yaradılmışdır. Hazırda Asiya döv-
lətləri məsafədən zondlama təyinatlı kiçik
peyklərini özləri istehsal edirlər.
Kiçik peykin istehsalı üçün iş birliyi
yaradılacaq ölkə təyin olunmalıdır. İş birliyi
yaradılacaq ölkə kimi ABŞ, Böyük Britani-
ya, İsrail, Çin, Ukrayna və s. ölkələr tövsiyə
oluna bilər. Yerli mütəxəssislərin TKİ-də
iştirak etmək imkanları araşdırılmalıdır (tex-
niki-tapşırığın, işçi – konstruktor sənədləri-
nin, proqram təminatının və s. hazırlanma-
sında). Kiçik peykin yaradılmasına çəkilən
xərcin kütlə xarakteristikasına görə deyil, çə-
kiliş aparatlarının texniki səviyyəsindən asılı
olaraq təyin olunması düzgün metod sayıl-
malıdır. Çəkiliş aparatlarının imkanları elə
olmalıdır ki, daha çox məsələləri həll etmək
mümkün olsun. Müxtəlif dövlət və özəl təş-
kilatların maraq dairəsində olan problemlər
dəqiqləşdirilməlidir. Həll olunacaq eyni bir
məsələni bir neçə dövlət təşkilatının maraq
dairəsində olması iqtisadi səmərəliliyin
artırılmasına imkan yaradardı. Məsələn, tor-
paqdan istifadə məsələləri Torpaq və Xəritə-
çəkmə Komitəsi, Əmlak Komitəsi və Kənd
Təsərrüfatı nazirliyinin maraq dairəsinə, ət-
raf mühitin monitorinqi, neft-qaz kəmərləri-
nə nəzarət, faydalı qazıntıların və enerji da-
şıyıcılarının axtarışı Ekologiya və Təbii Sər-
vətlər nazitliyi, Energetika nazirliyi və Föv-
qəladə Hallar nazirliyinin maraq dairəsinə
daxildir.
Fövqəladə hallar baş verən ərazilərdən
operativ informasiyanın alınması zərurəti or-
ta və yüksək ayırdetmə qabiliyyətinə malik
kiçik peyklərin ehtiyatlarını birləşdirmək
ideyasını ortaya çıxartdı. Beynəlxalq çox-
peykli monitorinq sistemi DMC (Disaster
Monitorinq Constellation) belə yarandı.Bu
sistem SSTL kompaniyası tərəfindən Əlcə-
zair, Böyük Britaniya, Nigeriya, Türkiyə, İs-
paniya və Çin kimi ölkələr üçün bir neçə
kosmik aparatın ehtiyatlarını birləşdirməklə
yaradılmışdır. Hazırda DMC peyk qrupu Yer
kürəsinin istənilən hissəsindən ən azı gündə
bir dəfə olmaqla çəkiliş aparmağa imkan ve-
rir.
Yekun olaraq nəzərdə tutulmalıdır ki,
yaradılacaq MZ kiçik peykinin iqtisadi sə-
mərəliliyini artırmaq üçün aşağıdakı bəndlə-
rin yerinə yetirilməsi vacibdir.
1.
Peykin təyinatı və tipi dəqiqləşdirilməli-
dir.
2.
Peykin layihələndirilməsi zamanı iqtisadi
effektivlik kriteriyası əsas götürülməlidir.
3.
Peykin istehsalı üçün iş birliyi yaradılacaq
ölkə təyin olunmalıdır.
4.
Çəkiliş aparatlarının imkanları elə olmalı-
dır ki, daha çox məsələləri həll etmək
mümkün olsun.
5.
Kosmik aparatın hazırlanması üçün aparı-
lan TKİ-nə çəkilən xərclərin məmulatın
çəkisinə əsasən hesablanması məqsədə
uyğun hesab olunmur.YMZ kosmik apa-
ratının yaradılması üçün çəkilən xərclərin
kosmik aparatın texniki səviyyəsindən
asılı olaraq təyin olunması daha düzgün
metod sayılmalıdır.
6.
Yerli mütəxəssislərin TKİ işində iştirakı-
nın təmin olunması.
7.
Kosmik məlumatların emalını və deşifr-
lənməsini aparmaq üçün maddi-texniki
bazanın və kadr potensialının yaradıl-
ması.
8.
İş birliyi yaratmaq üçün aşağıdakı ölkə
-
lər təklif olunur (ABŞ, Böyük Britaniya,
İsrail, Ukrayna, Belorusiya, Türkiyə, Ru-