Ekologiya” fanidan (amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishga doir o‘quv-uslubiy ko’rsatma) Navoiy – 2023

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT KONCHILIK VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI


«Hayot faoliyati xavfsizligi»
kafedrasi

“EKOLOGIYA”

fanidan


(amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishga
doir o‘quv-uslubiy ko’rsatma)


Navoiy – 2023
1 - AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Atmosferaga tashlanadigan aerozol va gazlarning havoda tarqalishini hisoblash
Mashg‘ulotning maqsadi talabalarga atmosfera havosiga tashlanayotgan zararli aerozol va gazlarning havoda tarqalish tezligini va bu tezlikning qaysi omillarga bog‘liq ekanligini o‘rgatish.
Nazariy qism
Atmosfera Yer yuzini o‘rab olgan havo qatlamidan iborat bo‘lib, uning og‘irligi Yer shari og‘irligining milliondan bir bo‘lagiga teng. Boshqacha qilib aytganda, atmosfera havosining umumiy massasi 5000 trillion tonnadan ko‘proq bo‘lib, u yer yuzasining 1 kv/sm. Ga 1,32 kg. Dan to‘g‘ri keladi. Ana shu miqdoridagi havoning yarmi 6 km. Balandlikkacha bo‘lgan kavatda, 99% 30 km. Balandlikkacha bo‘lgan qavatda, qolgan 1% esa uning 30-3000 km. Oralig‘idagi qavatlarida joylashgan. Atmosferaning yuqori chegarasi qilib shartli ravishda 3000 km. Balandlik qabul qilingan, chunki bu balandlikda atmosfera havosining zichligi sayyoralararo bo‘shliq havosi zichligiga tenglashadi.
Atmosferaning tirik tabiat uchun ahamiyati beqiyos katta. Odam agar ovqatsiz haftalab, suvsiz bir necha kunlab yashay olsa, u havosiz bir necha daqiqagina, atmosferaning himoyasisiz esa – faqat bir necha soniyagina yashay oladi, xolos. Shuning uchun ham xalq orasida juda zarur bo‘lgan narsani “havodek zarur” deb aytish odat tusiga kirib qolgan. Odamning bir sutkalik hayoti uchun 1 kg ovqat, 2 litr suv va 12 kg havo zarur. Bu havo tarkibida 500 litr kislorod mavjud.
Atmosferaning troposfera qatlamidagi havo tarkibi 78, 08% azot, 20,95% kislorod, 0,93% argon, 0,03% karbonat angidrididan tashkil topgan. Qolgan 0,001% ni inert gazlar – geliy, neon, kripton, ksenon, rodon va boshqalar tashkil qiladi.
Atmosferada gaz balansining buzilishiga asosan sanoat korxonalaridan turli xildagi zaharli va zararli moddalar tashlanishi ta’sir qiladi. Atmosferaning ifloslanishi ayniqsa havoga niqoyatda ko‘p miqdorda chihayotgan chang-to‘zon, tutun, mikroblar, uglerod oksidi, vodorod sulfidi, uglevodorodlar, organik moddalar, sulfidlar, nitratlar, qo‘rg‘oshin, temir, ftor birikmalari, radioaktiv moddalar va pestitsidlar bilan bog‘liq.
Mashg‘ulotni bajarishga doir umumiy tushunchalar
Atmosfera pastki qatlamining ifloslanish darajasi ishlab chiqarish korxonasi (zavod, IES, qozonxonalar va h.k.z.) dan tashlanayotgan zaharli moddalarning yer usti havosi tarkibidagi yuqori konsentratsiyasi S_max mg/m³ formulasi bilan hisoblanadi.
Bunda:
S_max- tashlama manbasidan ma’lum masofada ob-havo sharoiti noqulay bo‘lgan paytda belgilanadi. Har bir turdagi zararli moddalar uchun C_max- shu moddaning chegaraviy konsentratsiyasi (PDK, mg\m³) dan oshmasligi, ya’ni C_max > PDK bo‘lishi shart.
Atmosfera havosida bir vaqtning o‘zida bir necha zararli moddalarning bo‘lishi va ular umumiy yig‘indisining PDB ga nisbati 1 ga teng yoki kichik bo‘lishi lozim:

Bu yerda:
C₁, C₂, . . C_n- muayyan bir nuqtadagi zararli moddalarning miqdori (mg/m³),
PDK₁, PDK₂ .... PDK_n zararli moddalarning yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy konsentratsiyasi (mg/m³).
Yumaloq og‘izli yakka manbadan atmosferaga tashlanayotgan issiq gazli havo aralashmasidan iborat zararli moddalarning yer usti atmosferasidagi konsentratsiyasi (S_max ) quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Yumaloq og‘izli yakka manbadan atmosferaga tashlanayotgan sovuq gazli havo aralashmasidan iborat zararli moddalarning yer usti atmosferasidagi konsentratsiyasi (S_max) quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Bu yerda:
A - zararli moddalarning atmosfera havosiga tarqalishida ularning atmosferadagi harorat stratifikatsiyasiga bog‘liqlik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent (A) O‘rta Osiyoning janubiy qismi uchun 240, Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning qolgan hududlari, Kavkaz, Moldaviya, Sibir, Uzoq Sharq uchun – 200, Ukraina uchun – 160, MDH ning Markaziy Yevropa qismidagi o‘lkalari uchun 120 ga teng;