47
kelish va kochib ketish tezligiga ham bogliqdir. Sonning ortishi,
kopayishi muayyan vaqt davomida tugilgan va kochib kelgan zotlar
soniga, sonning kamayishi, qisqarishi esa muayyan vaqt davomida
nobud bolgan va kochib ketgan zotlar soniga bogliq boladi.
Populatsiyada son ozgarishining oniy tezligi (a) oniy solishtirma
tugilish (b) va olish (d) korsatkichlarining nisbati orqali aniqlanadi:
a=bd.
Son ozgarishining oniy tezligini aniqlash asosida popula-
tsiya sonining holati, kopayishi yoki kamayishi togrisida xulo-
salar chiqariladi. Masalan, Orta Osiyoda hayot kechiradigan
kopchilik hasharotlar bir yilda bir necha marta nasl, yani avlod
beradi. Jumladan, goza, makkajoxori, beda, sabzavot va poliz
ekinlariga katta zarar yetkazadigan kuzgi tunlam hasharoti bir
yozda 45 marta avlod qoldiradi. Goza
tunlami ham bir yozda
ozidan bir necha avlod qoldirish qobiliyatiga ega.
Òur hayoti davomiyligi mavjud hayot sha-
roitlariga (omillariga) bogliq boladi. Fiziologik
va eng kop hayot davomiyligi farqlanadi.
Fiziologik hayot davomiyligi organizmning
faqat fiziologik imkoniyatlari asosida aniqlanadi. Agar organizmga
hayoti davomida cheklovchi omillar tasir korsatilmagan deb fa-
raz etilsa, fiziologik hayot davomiyligini nazariy jihatdan hisoblab
chiqish mumkin.
Eng kop hayot davomiyligi zot yoki navning ekologik muhit
sharoitlarida ozgina bolsa-da, malum vaqtgacha yashashi mum-
kinligi. Bu kattalik har xil vaqt olchamlarini: bakteriyalarda bir
necha minutni, daraxtlarda (sekvoya) esa bir necha ming yillarni
oz ichiga oladi. Odatda, osimlik yoki hayvon tanasi qanchalik
katta bolsa, ularda hayot davomiyligi shuncha katta boladi (ayrim
istisnolarga qaramasdan, masalan, korshapalaklar ayiqlarga nis-
batan koproq 30 yilgacha yashashi mumkin).
Hindiston fillari hayotining 812 yili jinsiy jihatdan toliq
voyaga yetib, ular 6070 yil yashaydi. Urgochilari taxminan
har 4 yilda bitta, ayrim hollarda ikkita bola tugadi. Fillar poda-
Hayot
davomiyligi