Ekologiya lotinda p65

14
organizmlar bo‘lib, ularga barcha yashil o‘simliklar va ko‘k-yashil
suvo‘tlari,  ba’zi  bakteriyalar  mansubdir.
Geterotrof  organizmlar  —  boshqa  turdagi  organizmlar  tomo-
nidan  hosil  qilingan  tayyor  organik  moddalardan  foydalanib
oziqlanuvchi organizmlar bo‘lib, ularga barcha hayvonlar va odam,
zamburug‘lar  va  boshqalar  mansubdir.  O‘lik  organik  moddalar
(o‘simlik  va  hayvon  qoldiqlari,  chirindilar  va  h.k.)  bilan  oziq-
lanadigan organizmlar saprotroflar deb (masalan, qo‘ziqorinlar),
tirik to‘qimalar hisobiga tirik organizmlarda yashash va rivojla-
nish qobiliyatiga ega bo‘lgan organizmlar parazitlar deb (masalan,
kanalar)  yuritiladi.
Organizmlar  oziqlanish  turlari  va  shakllariga  ko‘ra  xilma-
xildir. Ulardan ayrimlari organik mahsulotlar ishlab chiqaradi,
boshqalari  ularni  iste’mol  qiladi,  uchinchi  xillari  esa  mineral
moddalarga aylantiradi. Shunga ko‘ra, produtsent, konsument va
redutsent  organizmlar  farqlanadi.
1.2-rasm. Biogeotsenoz chizmasi.
Biotop
Biogeotsenoz
Mikroiqlim
Tuproq  (zamin)
Relyef
Suv
O‘simliklar
Hayvonot  dunyosi
Mikroorganizmlar
Biotsenoz
X---------
X
X---------
X
X----
X
X---------
X
X
X
X
X
Antropogen 
omil
X
X
X
X
X
X

---

15
Produtsentlar anorganik moddalardan organik moddalar ho-
sil  qiluvchi  avtotrof  va  xemotrof  organizmlardir  (yashil  o‘sim-
liklar, chuchuk suvo‘tlari).
Konsumentlar  avtotrof  va  xemotrof  organizmlar  hosil  qilgan
organik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmlardir. Ular orasida
faqat o‘simliklar bilan ovqatlanuvchi o‘txo‘r (sigir), faqat boshqa
hayvonlarning  go‘shti  bilan  ovqatlanuvchi  etxo‘r  (yirtqichlar),
shuningdek,  har  ikkalasi,  ya’ni  ham  o‘t,  ham  et  (go‘sht)  bilan
ovqatlanuvchi  xo‘ra  (odam,  ayiq)  organizmlar  farqlanadi.
Redutsentlar organik moddalarning qoldiqlari bilan oziqlanib,
ularni  parchalab,  oddiy  mineral  moddalarga  aylantiradigan  or-
ganizmlardir  (bakteriyalar,  zamburug‘lar).  Ular  tabiatda  mod-
dalarning biokimyoviy aylanishini nihoyasiga yetkazadi.
Mikroorganizmlar va bakteriyalar  yashash muhitiga bog‘-
liq holda aerob — kislorod hisobiga hayot kechiruvchi, anae-
rob — kislorodsiz sharoitda yashab, rivojlanuvchi organizmlarga
bo‘linadi.
Organizm — modda va energiya almashinuvi
mavjudligi bilan tavsiflanadigan biologik tizim;
istalgan tirik mavjudot. Òirik organizmlarga ha-
rakat qilish, ta’sirlanish, o‘sish, rivojlanish, ko‘-
payish,  nasl  qoldirish,  shuningdek,  yashash
muhitiga moslashish — adaptatsiya xosdir.
Organizm  abiotik  muhit  bilan  o‘zaro  aloqadorlikda  biologik
tuzilmalarning  quyi  darajalarini  (gen,  hujayra,  to‘qima,  a’zolar
va ularning tizimi) o‘z ichiga olgan yaxlit tizim sifatida namoyon
bo‘ladi.
Barcha tirik organizmlarga moddalarning hosil bo‘lishi, ular-
ning  parchalanishi  va  o‘zaro  almashinuvidan  iborat  bo‘lgan
kimyoviy  reaksiyalar  yig‘indisi  —  metabolizm  jarayoni  xosdir.
Organizm metabolizm tufayli moddalar va energiya bilan ta’min-
lanadi.  Bunday  reaksiyalarga  nafas  olish  yoki  fotosintez  misol
bo‘ladi.  Ma’lumki,  fotosintez  jarayonida  quyosh  energiyasidan
tashqari karbonat angidrid (CO
2 
) va suv (H
2
O) ishtirok etadi:
Organizmning
tirik yaxlit
tizim  sifatida
rivojlanishi

---

16
bu yerda, C
6 
H
12
O
6
 — energiyaga boy bo‘lgan glukoza molekulasi.
Ayrim organizmlar va bakteriyalarning karbonat angidrid (CO
2
)
gazidan organik moddalarni hosil qilib oziqlanishi xemosintez deyiladi.
Organizmdagi  moddalar  almashinuvi  katalizator  (reaksiyani
tezlashtiruvchi  yoki  sekinlashtiruvchi  modda)  vazifasini  bajara-
digan alohida oqsilli modda — fermentlar ishtirokida amalga oshadi.
Organizmda kechadigan har bir kimyoviy reaksiya alohida ferment,
u esa ayrim gen nazoratida bo‘ladi. Genning o‘zgarishi — mutatsiyasi
ferment va biokimyoviy reaksiyaning o‘zgarishiga olib keladi.
Metabolizm jarayonlariga koferment deb ataladigan yirik mo-
lekulaning bir qismi bo‘lgan vitaminlar (darmondorilar) — orga-
nizmda moddalar almashinuvi uchun zarur bo‘lgan kichik mole-
kulali organik birikmalar yordam beradi. Vitaminlarning yetishmas-
ligi kasalliklarga olib keladi, ya’ni moddalar almashinuvi buziladi.
Metabolizm jarayonlariga gormonlar deb ataladigan kimyoviy
moddalar  ham  zarur  bo‘ladi.  Ular  metabolizmda  jarayonlarni
umumiy kimyoviy muvofiqlashtirish vazifasini bajaradi.
Ifloslantiruvchi  moddalar  va  nurlanishlar  tufayli  organizmda
gen-hujayra  tizimlari  buzilishi  yoki  fermentlar  ta’siri  chekla-
nishi mumkin. Bu esa organizmning kasallanishi yoki ba’zan o‘li-
miga sababchi bo‘ladi.
Organizmning butun hayoti davomida metabolizm jarayonlari
turlicha jadallik bilan kechadi. Organizmning paydo bo‘lishidan to
hayotining  oxirigacha  ketma-ket  yuz  beradigan  morfologik,
fiziologik va biokimyoviy o‘zgarishlar bilan kechadigan individual
rivojlanish yo‘li ontogenez deb ataladi.
Ontogenezda har bir organizm  rivojlanishning bir necha bos-
qichlarini bosib o‘tadi. Jinsiy yo‘l bilan ko‘payadigan organizm-
larda pusht (murtaklik), pushtdan (murtakdan) keyingi va voyaga
yetish  bosqichlari  farqlanadi.  Hayvonlarda  bu  bosqichlar  turli
shakllarda namoyon bo‘ladi (jo‘ja — tovuq; itbaliq — qurbaqa).
X X X X X
quyosh  energiyasi
6CO
2 
+  12H
2
O ------------------  C
6
H
12
O
6
  +  6O
2
  +  6H
2
O,

---