Əkrəm Əylisli Daş yuxular (roman-rekviyem)

Əylisin ikinci gözəgəlimli ermənisi hamının “Anıx” dediyi Anikoydu.

O Aniko Saday Sadıqlının yaddaşında insan hünərinin və insan iradəsinin canlı heykəli kimi qalmışdı. İşbilən, hər şeydən baş çıxaran, arı saxlayanlara arıçılıqdan, barama qurdu bəsləyənlərə baramaçılıqdan ağıllı məsləhətlər verən və heç bir tibbi təhsili olmaya-olmaya kənddə uşağın-böyüyün yüz cür azar-bezarına əlac tapan Anikoda bu qədər həyat eşqi, bircə Allah bilir ki, hardan idi!.. Aniko 1918-ci ilin bir qara payız günü Əylisin evli-eşikli və uşaqlı-böyüklü bir böyük qan gölünün içində necə çimizdirildiyini də, hətta, bəlkə, öz ata-anasının, bacı-qardaşının türk əsgərinin qılıncı ilə necə doğram-doğram doğrandığını da öz gözlərilə görmüşdü. Əylisdə hamı bilirdi ki, o vaxt 10 yaşlı Aniko evlərinin təndirində gizlənib, təsadüfən sağ qalmışdı. O təndirin içində 3-4 gün ac-susuz oturan Anikonu bir gün oradan Mirzə Vahabın anası Şeyda arvad tapıb çıxarmışdı. O dövrdə Əylisin ən savadlı müsəlmanı sayılan, İstanbulda təhsil almış və doktor Abasəliyevin dediyinə görə, o vaxt 30-a yaxın yaşı olan Mirzə Vahab 10 yaşlı Anikonu evində gizlədib saxlamışdı. Böyüdüb özünə arvad eləmişdi. Ancaq Anikonun özündən 20 yaş böyük olan o Mirzə Vahaba göstərdiyi qayğı və nəvazişin, hörmət və ehtiramın özü də bu dünyanın ən böyük möcüzəsi deyildisə, bəs nə idi!.. Aniko ərindən həmişə böyük fəxrlə danışırdı, onun elmi, savadı və alicənablığı ilə hər yerdə öyünürdü. Mirzə Vahaba iki oğul və bir qız doğmuş Anikonun “Mirzə Vahab” sözü heç vaxt dilindən düşmürdü.

Özünün müsəlman dinini qəbul etdiyini də Aniko hər yerdə atəşin bir ehtirasla ucadan bəyan eləyirdi.

Və həmin atəşin ehtirasla da o, Əylisin bir vaxt yenə ermənilərin olacağını və bir də cənnətə dönəcəyini, heç kəsdən qorxub-çəkinmədən, küçədə, toyda-yasda – hər yerdə ucadan və inamla deyirdi.

Müsəlman olduğunu deyən və hətta imamların təziyəsində axşamlar kiminsə evinə yığışıb ağlaşma quran çadralı arvadlarla bir yerdə oturmağı da özü üçün həqarət saymayan Aniko ya hər gün, ya bir gün ara hər səhər sübh tezdən öz evindən Vang kilsəsinə yol döyürdü. Gedib orda kilsənin həyətini süpürürdü, o həyətdə əkdiyi cürbəcür, rəngbərəng gülə, çiçəyə qulluq eləyirdi və kilsənin içərisinə ot yığıb, odun yığıb, qapısına qıfıl vuran Mirəli kişinin dədə-babasının goruna bol-bol lənət və söyüş yağdırmaqdan da heç vaxt qorxub-çəkinmirdi.

Anikonun öz ev-eşiyinin də dörd bir yanı - Əylisdə heç kəsdə olmayan -növbənöv, təzətər gül-çiçəyin sanki heç vaxt solmayan bayram sərgisiydi. O ev-eşiyə Mirzə Vahab 1918-ci ilin Əylisdəki erməni qırğınından sonra yiyələnmişdi. Hətta, deyilənə görə, Əylisdə barmaqla sayılan 4-5 ən yaxşı evin biri olan o evi İstanbulda təhsil almış Mİrzə Vahaba o vaxt Əylisi tutan türk ordusunun başçısı Ədif bəyin şəxsən özü bağışlamışdı. İndi sən Anikonun bütün əməllərinin xalis möcüzə olduğuna necə inanmayasan ki, onun dörd yanına gül əkib əsil gülüstana döndərdiyi və hələ eyvanının da küçəyə sarı divarlarının üstünə (küçədən keçənlər görsün deyə) boyaboy dibçək çiçəyi düzdüyü o evin həyəti Ədif bəyin Əylisdə yaratdığı neçə-neçə qan gölünün ən böyüyü və ən dəhşətlisiydi və bundan Anikonun da, söz yox ki, xəbəri olmaya bilməzdi. O gülü-çiçəyi o miqdarda əkib-becərməklə bəlkə onun düşünülmüş, ölçülüb-biçilmiş məqsədi vardı, yəni bu yolla Aniko o həyətdə qanı tökülən soydaşlarının hər birinin xatirəsini əbədiləşdirmək istəyirdi. Bəlkə o gül-çiçəyin dililə Aniko hər ölən ermənidən bu dünyada bir gül, bir çiçək qaldığını dolayısı ilə Əylisin müsəlman camaatının nəzərinə çatdırmaq istəyirdi. Bir vaxt o həyətdə axıdılan insan qanı bəlkə Anikonun yaddaşında hələ də axmaqdaydı və bu “yaddaş qanaxmasının” qarşısını almağın yeganə yolunu Aniko öz evini-eyvanını və o Vang kilsəsinin hər yerini gül-çiçəyə qərq etməkdə görürdü.

Aniko Sadayın xatirində təkcə insan və qadın kimi yox, həm də bir - şən və ötkəm - səs kimi qalmışdı. Elə bir səs kimi qalmışdı ki, bu səsdə evi-eşiyi, dağı-daşı, yolu-yolağıyla birgə bütöv bir Əylis vardı. Hələ uşaq ikən Saday səhərin açıldığını çox vaxt Anikonun səsindən bilmişdi. Çünki Aniko həmişə yuxudan sübh tezdən dururdu və öz evinin uca eyvanından uca səslə danışmaqla elə bil Əylisdən hələ də erməni səsi gəldiyini - hələ səhər ikən - müsəlman camaatının yadına salmaq istəyirdi. Haykanuşdan fərqli olaraq, səhərlər öz evindən o Vang kilsəsinə də Aniko hay-küylə, haray-həşirlə gedirdi. Xışkeşin dağının döşündəki qədim fayton yolu ilə üzüyuxarı kilsəyə tərəf gedə-gedə yolboyu ucadan danışırdı. Özünü qayadan atan Esxini yada salıb, Ədif bəyi qarğıyırdı, lənətləyirdi. Erməninin ən gözəl kilsəsini ambara, samanlığa döndərən Mirəli kişini uzaqdan-uzağa söyüb-yamanlayırdı. Müsəlman dinini qəbul elədiyini və Mirzə Vahab kimi alicənab və alim adamın arvadı olduğunu da hər yerdə car çəkməyi heç vaxt unutmayan Anikonun səsi, hər halda, Osmanlı əsgərinin gülləsindən, süngüsündən təsadüfən can qurtaran bir yetim və kimsəsiz erməni qızının səsi deyildi. Bu səs, heç şübhəsiz, Əylisin həqiqi sahibinin - uzaq illərin, əsrlərin o tayından gələn -səsiydi. İrsi, üzvi, gentik bir səs!... Bir sözlə, Əylisin səhər səsi!..

Bakıda yaşadığı uzun illər boyunca özünün saysız-hesabsız Əylis yuxularında o səsi Saday Sadıqlı çox eşitmişdi və Bakının neçə-neçə səhəri artistin gözləri önündə Anikonun səsiylə açılmışdı.

Ermənilə müsəlmanın növbəti tarixi toqquşmasının lap ilkin əlamətləri bu fahişə dünyanın sifətində hələ təzə-təzə peyda olmağa başlayanda yuxuda Saday Sadıqlı bir qəribə kilsə gördü.

Qəribəlik burasındaydı ki, o kilsə Əylisdəki kilsələrin heç birinin tam eyni deyildi. Ancaq o kilsənin vahiməli, mistik görkəmində Əylisin kilsələrinin hər birindən nəsə vardı.

Saday Sadıqlının Bakıda qışda gördüyü o yuxuda Əylisdə ilin fəsli-vədəsi bilinmirdi. Səhər idi, sübhün gözü təzəcə açılırdı. Kənd gecənin zülmətindən sanki lap indicə, güc-bəla sivrilib çıxırdı. Dağlarda - parça-parça bəyaz quzey qarı. Göyüzündə - eynən o qarın rəngində əlçim-əlçim seyrək buludlar. Bir də kosmik, mistik bir işıq: həm yad, həm son dərəcə doğma və tanış!..

Sadayın yuxuda gördüyü o kilsənin uca, ağ divarları içəridən çat verib cadar-cadar olmuşdu və o qəribə mistik işıq o çatın-cadarın arasından qorxulu-vahiməli bir səslə arı pöhrəsi kimi durmadan kilsənin içərisinə dolurdu. O qəribə səsli işıq həm də, arı pöhrəsi kimi, çevik və canlı idi. Elə bil hansısa tamam başqa bir dünyadan o kilsəyə birbaşa yol salmışdı və oradan özüylə gətirdiyi bəd xəbəri o çat vermiş divarların arasından - bir qəribə, şeytani ehtirasla - bu dünyaya ötürməyə tələsirdi.

O yuxunu görəndən bəri o səs Sadayın qulaqlarında elə bil özünə həmişəlik yer tapmışdı, yuva salmışdı. Radiodan, televizordan, orda-burda divarlara, dirəklərə yapışdırılan inqilabi, dini, patriotik məzmunlu vərəqələrdən, qəzetlərin, jurnalların ilk səhifələrində iri hərflərlə çap olunan məqalə başlıqlarından – hər yerdən və hər şeydən artistn qulağına hansısa bəd xəbəri dünyaya yaymağa tələsən o yuxu işığının vahiməli səsi gəlirdi. Küçələrə axışan, meydanlara tökülüşən minlərlə, onminlərlə insanın qulaqbatıran bağırtısında da, bir evin qabağında, bir yolun qırağında dayanıb, xəlvəti, xısın-xısın söhbət eləyən iki adamın adi pıçıltısında da artist dünyaya durmadan qorxu səpən o müdhiş səs pöhrəsinin uğultulu-vahiməli əksi-sədasını eşidirdi.

Hərdən artist özünüb bu halı ilə barışıb, bu təhər qorxu və sarsıntılar içində də yaşamağın mümkün olduğuna inanırdı. Hətta bunu özünün daimi və davamlı həyat tərzi kimi qəbul eləyib, bir müddət sakitləşirdi. Ancaq artistin istəyindən və iradəsindən asılı olmayaraq, həyat onun qarşısına cürbəcür suallar çıxarırdı ki, onlara cavab axtarmağa sanki atist kiminsə amansız hökmü ilə qəddarcasına məhkum edilmişdi.

Məsələn, məhz indiki - heç kəsin heç nədən qorxmadığı bir zamanda - özünün nəyə görə belə bir qorxu içində yaşamağının səbəbini anlamaq onun üçün çox çətin idi. Axı niyə, görəsən, qəzetdə oxuduğu, radiodan, televizordan, meydan natiqlərinin və küçə arvadlarının dilindən eşitdiyi hər söz indi Saday Sadıqlıya hansısa böyük bir fəlakətin başlanğıcından xəbər verirdi? Küçədə, parkda, bulvarda hamilə qadınlara və hələ təzəcə qol-qola gəzməyə başlayan sütül qız və oğlanlara rast gələndə niyə onun ürəyindən həmişə qara qanlar axırdı: insanların gələcək aqibətinə görə indidən qorxuya düşmək elə təkcə Saday Sadıqlıyamı qalmışdı? Görəsən, artist bir vaxt o Heydər Əliyev hakimiyyətinin nəyindən o dərəcədə qorxmuşdu ki, indi bütün bu küçə və meydan hay-harayının bir gün Heydər Əliyevi yenidən hakimiyyətə gətirəcəyini düşünəndə artisti durduğu yerdə qara basırdı... Və əgər erməniylə müsəlmanın bu dəfəki davasında da yenə qan dizə çıxacaqdısa, o davada qanı töküləcək insanların ağrı və əzabını çəkmək indidən Saday Sadıqlının alnınamı yazılmışdı?

Artist bu sualların heç birinə cavab tapa bilmirdi. Bu suallara cavab tapmağın mümkünsüzlüyü onu sıxırdı, sarsıdırdı.

Və bu suallara cavab axtara-axtara nə zamandan bəriydi ki, Saday Sadıqlı Əylisi hər gecə yuxuda görürdü. Çünki onun ürəyinin başında bir sağalmaz Əylis yarası vardı.

Depressiv-melanxolik sarsıntılara elə əvvələr də meylli olan Saday Sadıqlı indi günbəgün daha artıq dərəcədə dünyadan və insanlardan qorxmağa başlamışdı. Yuxusunda hər gecə sayıqlayırdı, zarıyıb-sızıldayırdı. Bir ucdan üyüdüb-tökdüyü rabitəsiz monoloqlarda Haykanuşun, Anikonun, Camalın, Lüsikin, Babaşın – Azadə xanımın tanıdığı və tanımadığı cürbəcür adamların adlarını deyirdi. Sadayın, gecənin bir aləmində, qəflətən yuxudan oyanıb, bir dəli ehtirasla xaç çevirdiyini görəndə Azadə xanım günlərlə özünə gələ bilmirdi.

Artistin fasiləsiz, rabitəsiz monoloqlarında bir gecə bir tülkü balası da peyda oldu. O tülkü əhvalatını Saday arvadına da, qayınatasına da və elə indi ayda-ildə bir dəfə ayaq basdığı iş yerində də hamıya dönə-dönə danışmışdı. Ancaq Sadayın o gecəki dəhşətli sayaqlamağını Azadə xanım o çağacan heç vaxt görməmişdi. Atasına ərinin barəsində çox nadir hallarda söz deyən Azadə xanım o günki telefon söhbətindən sonra bu əhvalatı doktor Abasəliyevdən gizlədə bilmədi:

-Bəlkə, bunu bir yaxşı-yaxşı danışdırasan, papa, - dedi. – Dərdin-azarın öyrənəsən. İndi də Əylisdəki o tülkü balası yadına düşüb. Şabanın o tülkünü öldürməyin təzədən dərd eləyib özünə. Bu gecə o tülkünü yenə yuxuda görmüşdü. Yaman sayıqlayırdı, papa, ağlayıb zarıyırıdı.

Bu sayaq psixi sapdırmaların həkimlik iş olmadığını hamıdan yaxşı bilən doktor Abasəliyev qızını sakitləşdirməyə çalışdı:

-Kriptomneziyadı, qızım, - dedi – yaddaşın bir balaca sarsaqlamağıdı. Emosional adamların çoxusunda olur belə şey: yaşlandıqca daha çox uşaqlaşırlar. Narahat olma. Dünyadı da, qızım, hər kəs öz həyatını yaşayır.

Ancaq məsələ burasındaydı ki, indi Saday Sadıqlı öz həyatını yaşamırdı.

Qəribəydi bəlkə lap ağlasığmaz dərəcədə qəribəydi: zatında bir zərrə də erməni qanı olmayan, bir babası Kərbəla, bir babası Məkkə ziyarətinə getmiş Saday Sadıqlı artıq nə zamandan bəriydi ki, içində bir erməni gəzdirirdi. Daha doğrusu, gəzdirmirdi, gizlədirdi. Və bu böyük şəhərdə döyülən, öldürülən, təhqir edilən hər ermənilə birgə sanki o da öz içində döyülürdü, öldürülürdü, təhqir edilirdi.Payızın əvvəllərindən başlayaraq artistin heç vaxt üzü gülmürdü, qırışığı açılmırdı. Əvvəllər heç olmasa həftədə bir-iki dəfə gedib baş çəkdiyi teatrdan sanki birdəfəlik əlini üzmüşdü. Bir müddət hər gün həvəslə getdiyi mitinqlərə indi heç ayaq basmaq da istəmirdi. Nə şəhərdə özünə yer tapırdı, nə evdə-eşikdə qərar tuturdu.

Noyabrın küləkli-yağışlı günlərinin birində bir gün axşamtərəfi artist elə bir vəziyyətdə qapını açıb içəri girdi ki, onun bu halını görən Azadə xanımın heyrətindən az qala haray çəkməyi gəldi. Artisti sanki paltarlıca suya basıb-çıxarmışdılar: saçından, çənəsindən, hətta plaşının ciblərindən də damcı-damcı su süzürdü. Şalvarı palçığa batmışdı, pencəyinin düymələri qopmuşdu, köynəyinin yaxası cırılmışdı.

Azadə xanım ağlaya-ağlaya ərini soyundurub, vannada isti suya saldı. Bir azca konyak verdi, çay verdi. Və əri rahatlanıb özünə gələndən sonra onu sorğu-suala tutmağa başladı:

-Harda dalaşmısan?

-Dalaşmamışam.

-Bəs səni kim bu günə qoyub?

Saday dinmədi. Susb-susub qəfildən elə bir hönkürmək hönkürdü ki, Azadə xanım ondan söz soruşmağına peşman oldu.

-Vağzalda bir cavan arvadı yandırdılar, Asya! Üstünə benzin töküb, kibrit çəkib, diri-diri yandırdılar! – Artistin nəfəsi təngidi, sözünü axıracan deyə bilmədi.

-Kim yandırdı? – Azadə xanım yaşlı gözlərini silə-silə soruşdu.

-Arvadlar, Asya. Bir sürü alverçi küçə arvadı. Elə bil adam deyildilər, cin-şeytan sürüsüydülər. Birdən zühr eləyib arvadı yandıran kimi, birdən də qeybə çəkilib, yoxa çıxdılar.

-Səni o arvadlar bu günə salıb?

Artist təəccübləndi, çünki özünün evə nə gündə gəlməyindən onun, həqiqətən, xəbəri yox idi.

-Nə bilim? Heç baş aça bildim ki? O erməni arvadı yandıran cin-şeytan qeybə çəkiləndən sonra bir də gördüm ki, vağzalda tək qalmışam.

Ərinin dəlilik həddinə çatdığını hiss eləyən Azadə xanım bu dəfə ürəyində ağladı.

-Sən o vağzalda neynirdin ki?

Möhkəm özünə qapılmış Saday Sadıqlı Azadə xanımın sözlərini, deyəsən, eşitmədi. Və Sadayın o vağzala nəyə görə getdiyini də Azadə xanım məhz onun birdən-birə özünə qapılmağından bilib, o vağzala və o vağzaldan Naxçıvan, Yerevan tərəfə gedən qatarlara ürəyində lənət yağdırdı. Bir gün hökmən Eçmiədzinə gedib, xristianlığı qəbul eləməyə çoxdan hazırlaşan ərinin gözlərində indi Azadə xanım o Eçmiədzini açıq-aşkar bir də gördü. Və ərinin məhz o Eçmiədzin havasıyla hər gün o vağzala - Naxçıvan, Yerevan qatarlarına tamaşa etməyə getdiyinə daha Azadə xanımın heç bir şəkk-şübhəsi qalmadı.

Üçüncü fəsil

“Cəhənnəmə cənnət dedik”

Saday Sadıqlının heç vaxt oynamayacağı bu yeni səhnə əsərinin gənc müəllifi ölkənin keçmiş Rəhbərinə qarşı amansız ittihamlar irəli sürür.

Ola bilər ki, Saday Sadıqlı doktor Abasəliyevlə bir vaxt Əylisdə keçirdiyi gözəl yay günlərindən birini yenə yuxuda görmüşdü.

Və ola da bilər ki, qayınatasının elə dünən axşam telefonda Mərdəkandan gələn səsi artistin hələ də qulağındaydı. Hər halda, o səhər yuxudan ayılanda Saday Sadıqlının qulağına elə bil dünyanın hər yerindən yalnız doktor Abasəliyevin gur və gümrah səsi gəlirdi. Və o səslə dolu olan dünyada yaşamağın əzabına və ağırlığına dözmək artist üçün nisbətən asan idi.

1989-cu ilin axırları, şənbə günüydü. Təxminən bir saat olardı ki, Azadə xanım işə getmişdi və hələ o, evdən çıxar-çıxmaz telefon zəng çalmağa başlamışdı. Və o telefon 5-10 dəqiqəlik fasilələrlə, az qala bir saat olardı ki, elə hey zəng çalırdı. Saday Sadıqlı dəstəyi götürmürdü. Telefon zəngi hər dəfə fasilə verdikcə artistn çoxdan ayaq basmadığı teatrın direktoru Mopassan Mirələmovun yağlı-şəkərli səsi və tanış vücudu Saday Sadıqlının qulağına və gözləri önünə gəlirdi və bu zaman artist millətin ən məşhur şairinin bir cüt əttökən misrasını öz direktorunun dilindən bir daha və bəlkə mininci dəfə eşitmək məcburiyyətində qalırdı:

“Böyük sənətkara salamlar olsun,

Bu dünya durduqca o da var olsun!”

Bir həftədən çox olardı ki, direktor Saday Sadıqlıya hər gün zəng eləyirdi və artistin, sözün hərfi mənasında, ürəyini bulandıran bu iki misranı salam-kəlam yerinə, telefonda hər dəfə yağlı-yağlı təkrar eləməkdən doymurdu.

Saday Sadıqlı telefonun dəstəyini, axır ki, götürməli oldu.

Zəng eləyən bu dəfə Mopassan Mirələmov deyildi, Nüvariş Qarabağlıydı. Həmişəki həlim, xırıltılı səs ilə danışırdı:

-Telefonu niyə götürmürsən, a qardaş? Bayaqdan əlli dəfə zəng vurmuşam. Deyirəm, görəsən, nə olub buna? Ürək-göbəyimi yemişəm. Yerlin gəlib e, kətdin gəlib...Uşaqlıq dostun Camal!

-Hara gəlib? – Saday Sadıqlı elə bir qorxunc heyrətlə soruşdu ki, özü öz səsindən xoflandı.

-Burdadı – teatrda. Dur gəl, gözləyir səni. – Bir azca fasilə verdi. - Mopassan müəllimin kabinetində.

“Mopassan müəllim”. Demək, Nüvariş Qarabağlı, həqiqətən, direktorun kabinetindən danışırdı. Ayrı yerdən danışsaydı, direktorun adını da ayrı cür deyərdi: özü olmayan yerdə direktora hamı “Mopoş dayday” deyirdi. Özü olan yerdə ona “Mopoş” deməyə tək-tük adam cəsarət eləyirdi.

Artist:

-Gəlirəm, - dedi. Ancaq heç yerindən durmağa da ərdəmi gəlmədi.

Məktəbin 7-ci sinfini bitirib, elə o zamandan da qoyuna gedən Camalı sonralar Saday Sadıqlı bir dəfə də görməmişdi. Amma o Camal artistin yadından heç vaxt çıxmamışdı. Hətta bir gün kəndə gedib, Camalı dağda-daşda mütləq tapıb, bir vaxt düzü-dünyanı ağzına alan o sarımtıl-çəhrayı işığı onun da görüb-görmədiyini Camaldan hökmən soruşmağı son vaxtlar Saday Sadıqlı, bircə Allah bilir ki, neçə dəfə və necə arzulamışdı. İndi isə gedib o Camalla adicə görüşmək də Saday üçün çarəsiz bir əzaba, ağrıya çevrilmişdi. (Görünür, uşaqlığın “Sirrlər xəzinəsi”nin açarını kiməsə etibar eləmək yalnız xəyalda mümkün idi. Belə şey həyatda mümkün deyildi.)

Evdən çıxıb, küçədə taksiyə minəndə ağlına yerləşdi ki, Camalın Bakıya gəlməyi bəlkə də yalandır, Mopassan Mirələmovun kələyidir, hoqqasıdır. Direktorun məqsədi onu, nə yolla olur-olsun, teatra çağırtdırıb neçə vaxtdan bəri hər gün zəng eləyib, tərifini göylərə qaldırdığı pyesi Sadaya hökmən oxutdurmaqdır. O pyesin baş rolunun məhz Sadaydan ötrü yazıldığını da Mopoş, çox güman ki, özündən uydurmamışdı, o rolu pyesin müəllifi, ola bilər ki, elə həqiqətən Saday Sadıqlı üçün yazmışdı. Və nikbinliyindən heç vaxt qalmayan diribaş Mopassan Mirələmov bu pyesdə Sadayın baş rolu oynamağı ilə, çox güman ki, ölmüş teatrı diriltmək niyyətindəydi. Bir də onun xasiyyəti beləydi: tutduğunu buraxan deyildi, bir işə əl qatdısa, o işi hökmən axıra çatdırmalıydı. Sadayın haçansa Camal adlı bir uşaqlıq dostunun olduğunu bilmək isə Mopoş üçün elə bir çətin məsələ deyildi – bunu Mopoş bir vaxt onun elə öz dilindən də eşidb, yadında saxlaya bilərdi. Hər halda, həqiqət buydu ki, taksidə teatra gedəndə artist Camalı orda görməyin əsla həvəsində deyildi.

Ancaq Camal, doğrudan da, gəlmişdi.

Ağıllı, ağayana bir görkəmdə Mopassan Mirələmovun isti və rahat kabinetində əyləşmişdi: əynində təzə, ucuz kostyum, başında bahalı buxara papaq. Camalın dağ havasından qaralmış tunc rəngli sifəti və iri, qonur gözləri həvəsdən və həyəcandan par-par parıldayırdı.

Saday Nüvariş Qarabağlını kabinetdə görmədi. Fikirləşdi ki, Nüvariş ya məşqdədir, ya da haradasa televizorda-zadda çəkilişdədir. (Şahqacar Ərməğanovun qorxusundan gündə bir neçə vəzifəli adamın kabinetinin qapısı ağzında boş yerə vaxt itirən Nüvarişin “tapança sərgüzəştlərindən” Sadayın xəbəri yox idi.)

Mirələmov yaşına yaraşmayan bir cəldliklə yerindən sıçrayıb, Saday Sadıqlının üstünə cumdu, artisti kabinetin qapısı ağzındaca qucaqlayıb, bərk-bərk bağrına basdı. Hətta Sadayla görüşməkdən hədsiz dərəcədə mütəəssir olduğnu da nəmli gözlərinin köməyilə lazımi səviyyədə nümayiş etdirə bildi.

Camal ağzını uşaq ədası ilə qabağa uzadıb, Sadayla öpüşməyə hazırlaşırdı. Saday dostunun başını papaqlıca qucaqlayıb döşünə sıxdı. Onlar bir müddət səssiz-səmirsiz baxışdılar. Və bu azca vaxt Camalın ürəyində nəyisə ölçüb-biçməyi, yumşalıb-kövrəlməyi və birdən-birə hıçqırıb için-için ağlamağı üçün tamamilə kifayət elədi.

-Yaman ilişmişəm, qardaş! – dedi. – Gəlmişəm, dadıma çatasan. Uşağımı tutub, zindana salıblar. Rayonda açmamış qapı qoymamışam. Sözümü eşidən yoxdu. Durub gəlmişəm bura ki, bəlkə, burda bu işə əncam çəkən tapıla.

-Uşağını niyə tutublar? – Camalın o təhər ağlamağından heç xoşu gəlməyən artist bir qədər hirsli-hirsli soruşdu. Camal Sadayın sualına cavab vermədi. Cibindən çıxartdığı iri, ağ dəsmalla üz-gözünün yaşını tələsmədən silib təmizlədi və toxdayıb tam rahatlanandan sonra bu dəfə ayrı səslə, ahəstə və astadan danışmağa başladı:

-Özüm öz axmaqlığımın zülmünü çəkirəm, dərdin mənə gəlsin, a Saday. Elə bil, ağlımı Allah almışdı: o tünbətün qəssab Məmmədağanın nəvəsini evimə gəlin gətirdim. Gözüm baxa-baxa qanımı it qanına caladım, Sarı. İndi bir zülmə düşmüşəm ki, Allah heç kəsə göstərməsin. Nə məni adam yerinə qoyur, nə qayınanasının bir kəlmə sözün eşidir. Ağzından çıxan da elə söyüşdü, qarğışdı, vay-şivəndi. Bizi bütün kənddə rüsvay eləyib. O gün də günün günorta çağı, götürüb dəhrəni, özü öz əliynən çəkib başına: sən adamda hikkəyə bax!.. Burdan da dədəsi Cingöz Şabanın fitvasıynan gedib özün dürtüb şəhərin balinsəsinə ki, bəs, ay haray, ərim məni öldürürdü, qaçıb, əlindən qurtarmışam!.. Şərləyib, tutdurub uşağı. İndi mən yazıq 20 gündən çoxdu ki, qapılarda yesir olmuşam. Rayonda kimin yanına getmişəm, hamısı ağzın büzüb. Əlacım kəsildi, durdum, gəldim bura. Umudum sənədi, Saday. Bir yol tap, bu zülümdən qurtar məni. Necə olsa, adlı-sanlı adamsan. Sənin sözünü eşidən olar. – Camal sözünü deyib, məzlum, mehriban gözlərini Sadayın üzünə zilləyib durdu. Sadayın Camala yazığı gəldi.Elə özünə də, Əylisə də, hətta Cingöz Şabanın o dəli, davakar qızına da artistin birdən-birə yaman yazığı gəldi... Əylisin ilin bu vədəsindəki boz sifəti, boz dağları... Soyuqdan nəfəsini içinə çəkib, üşüyə-üşüyə yazın gəlməyini gözləyən damı-daşı, evi-eşiyi. Daş kilsə. Daş kilsənin altındakı daş ovdandan indi, soyuq arxlar boyunca, başına axıb gedən o su... Bir də - Cingöz Şabanın gülləsindən yaralanmış bir körpəcə tülkü balasının bir daş divarın üstünə əbədi həkk olunmuş alqırmızı qanı... Və Əylisin boz və yazıq sifətinə baxa-baxa artist o sarımtıl-çəhrayı işığın barəsində bu Camaldan bir vaxt nəsə soruşmaq istədiyinə görə indi birdən-birə ürəkdolusu xəcalət çəkdi.

-Baxarıq. Bir şey fikirləşərik. – Artist inamsız-ümidsiz səslə, bir növ, öz-özünə dedivə sonra azca ucadan əlavə elədi: - Hələ bir danış görək, Əylisdə nə var, nə yox.

-Əylisdi də. Elə gördüyün həmin Əylisdi. – Camal olduqca könülsüz cavab verdi.

-Mən Əylisdə, gör, nə vaxtdan olmamışam.

-Orda lap yüz il olmasan da, Əylis elə həmin Əylisdi. – Camal belə deyib, yazıq-yazıq Mopassanın üzünə gülümsədi. Və yəqin ki, Əylisin barəsində Sadaya, heç olmasa bir-iki söz deməyə borclu olduğunu fikirləşib, könülsüz davam elədi: - Bu il yazqabağı Mirəli kişi rəhmətə getdi bəlkə eşitmiş olarsan. Bu günlərdə Anıx da qırağın qatdadı. Kaftarda hikkəyə bax ki, öləndə də erməniliyin yerə qoymamışdı. Yanına gələn arvad-uşağın bir-bir hamısına demişdi ki, mən dinimi-zadımı dəyişməmişəm, öz Allahımdan da heç vaxt üz döndərməmişəm. Yəni mən sizi indiyəcən, ayıb olmasın, o yerimə dolamışam... Erməninin əclaflığın görürsən də! – Bu dəfə Camal üz-gözünü gülməli bir şəkildə turşudub, yenə altdan-altdan Mopassan Mirələmova nəzər yetirdi. Sonra ehtiyatla Sadaya baxıb, nədənsə, bir qəribə çaşqınlıq içində başını aşağı saldı.

-Erməniyə hədyan demək indi Əylisdə də dəb düşüb? – Saday Sadıqlı zorla eşidiləcək boğuq səslə dedi. Əylisin müsəlman arvadlarının əhatəsində can verən sonuncu Əylis ermənisi Anikonu, ölüm yatağında, təsəvvürünə gətirməyə çalışdı. Ancaq artistin gözünün qabağına ölüm səhnəsi gəlmədi. Anikonun - Əylisdə misli-bərabəri olmayan - güllü-çiçəkli eyvanı, o eyvana qalxan saldöşəli pilləkənlərin həmişəki gözoxşayan təmizliyi, səliqə-sahmanı gəldi. Anikonun Vang kilsəsinin həyətində əkib-becərib, ilboyu nazını çəkdiyi rəngbərəng gül-çiçəyin sarılı, ağlı, qırmızılı işığından dünya Sadayın nəzərində bir azca işıqlandı. Camalın buxara papağına zəndlə baxa-baxa Saday Haykanuşun bir vaxt onun başından çıxartdığı bit basmış, kirli kepkanı xatırladı:

-Əgər Allahın olsaydı, heç sən də onnan üz döndərməzdin!

Hirsini içində boğmağa nə qədər çalışsa da, artist ucadan və amansızcasına belə dedi. Və bu sözləri Camala deməyinin peşmançılığından, ya nədənsə Saday öz içində bir qəribə boşluq, bir - əvvəli-axırı bilinməyən havasızlıq - və eni-uzunu görünməyən xarabazarlıq hiss elədi. Dediyi sözün yaratdığı bir anlıq sükutda Saday Mopassan Mirələmovun gözlərində şübhəli-kinayəli soyuq təbəssüm gördü, onun həmişə qırmızıya çalan tərtəmiz, tox sifətinin birdən bozarmağının şahidi oldu. Ancaq, sən işə bax ki, Sadayın o amansız sözləri Camalın halına bir zərrə də təsir eləmədi.

-Düz deyirsən, ağıllı söz deyirsən, - dedi. – Erməni Allahın tanıyandı.

Və Camalın bu sözləri Sadaya yaman tanış gəldi. Özü də təkcə söz kimi yox, bir dopdoğma səs kimi, bir itmiş işıq kimi tanış gəldi. Bu sözləri bundan əvvəl haçan, harda və kimdən eşitdiyini yadına salmaq üçün Saday Sadıqlı həmişə ürəyində gəzdirdiyi bir dünya Əylisi bir xudmani ev kimi görmək, bir xırda ağac kimi dibindən silkələmək, bir ovuc su kimi ovcuna doldurub içmək istədi. Ancaq olmadı. Alınmadı. Bu sözləri ilk dəfə kimdən eşitdiyini Saday Sadıqlı heç cür yadına sala bilmədi... Amma, kim bilir, o sözləri ilk dəfə Saday bəlkə elə o Əylisin özününcə dilindən eşitmişdi: axı o Əylisin dağlarının hər qayası, yollarının hər qarışı, kilsələrinin hər daşı, kəhrizlərinin, çeşmələrinin hər damcı suyu da bilirdi və həmişə bilmişdi ki: