«Əl-məHDİ (əc)» İslam maarif məDRƏSƏSİ MÜQƏDDƏs qum şƏHƏRİ
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ MÜQƏDDƏS QUM ŞƏHƏRİ 2016 - 2017
İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ XƏYAL TOFİQOĞLU
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
1
BİSMİLLAHİR-RƏHMANİR-RƏHİM Giriş Zeydiyyə məzhəbinin yaranma tarixi hicri-qəməri tarixlə II əsrə qayıdır. Onlar İmam Əli (ə), İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyndən (ə) sonra İmam Səccadın (ə) oğlu Zeydin imamətinə inanır. İmam Səccadda (ə) daxil olmaqla şiənin on iki imamının yerdə qalanlarını yalnız elm və mərifət sahibi hesab edirlər. Ona görə ki, - gələcəkdə də qeyd ediləcəyi kimi - Zeydiyyəyə görə imamın şərtlərindən biri zalımlara qarşı slahlı qiyamdır. Əksər Zeydiyyə alimləri İmam Zeynəlabidini (ə) imamlardan saymamış, onun yerinə II Həsəni, yəni İmam Həsən Müctəbanın oğlunu imam saymışlar. Bu təriqətin araşdırılmasında mühüm məqam Zeydin hesabını Zeydiyyədən ayırmaqdır. Bu əsasla, ilk Zeydin şəxsiyyətinə işarə edib, sonra Zeydiyyədən söz açmaq yerinə düşər.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
2
Zeyd ibn Əlinin şəxsiyyəti Zeyd, İmam Səccadın (ə) oğludur. Məşhur nəzərə əsasən onun dünyaya gəlişi hicri tarixlə 80-cı, şəhadəti isə 122-ci ilə təsadüf edir 1 . Əməvi hakimi Hişam ibn Əbdül Məlikə qarşı qiyam etmiş və nəticədə şəhadətə çatmışdır. Məsum imamlar (ə) İmamiyyə alimləri, adətən, Zeydi elmi, təqvası, təqdirəlayiq şücaəti və qiyamından dolayı onu təsdiq ediblər; onların nəzərincə, Zeyd ibn Əli imamət iddiasında olmayıb. Atasının, qardaşının və qardaşı oğlunun imamətinə inanırdı. Onların razılığı çərçivəsində İmam Hüseynin (ə) qanının qisasını almaq, yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək, ümmətin işlərində islahat aparmaq, hökümət təşkil etmək və onu məsum imamlara həvalə etmək niyyəti ilə qiyam etmişdir. Elmi və etiqadi baxımdan Zeyd atası İmam Səccadın (ə) və qardaşı İmam Baqirin (ə) şagirdi olmuşdur. Bu məqamlara diqqət etdikdə, Zeyd ibn Əlini İmamiyyə şiələrindən saymaq olar 2 . “Kifayətul-əsər” kitabının müəllifi Xəzzaz Qummi İmamiyyənin on iki imamı ilə bağlı Zeydin etiqadı haqqında xəbərləri qeyd etdikdən sonra yazır: Zeydin qiyamı İmam Sadiqə (ə) qarşı çıxmaq məqsədilə deyil, yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək qəsdi ilə olmuşdur. İmam Sadiq (ə) aşkar qiyam etmədiyi üçün Zeyd bu işi öhdəsinə götürdü. Bir qrup (Zeydiyyə) belə güman ediblər ki, bu ikisi arasında ixtilaf var. Nəticə imam qiyam etməlidir prinsipi ilə Zeydi imam sayıb İmam Sadiqin (ə) imamətini inkar etdilər. Halbuki, Zeyd özü İmam Sadiqin (ə) imamətinə inanırdı. İmamın (ə) qiyam etməməsi məsləhət və tədbir üzündən idi. O, sonra İmam Sadiqdən (ə) nəql edir ki: “Əgər Zeyd müvəffəq olsaydı, öz əhdinə vəfa edəcəkdi (və höküməti İmama (ə) tapşıracaqdı). Bu qiyamda Zeydin marağı Ali Məhəmmədin razılığı idi və Ali Məhəmməddən məqsədi mən idim” 3 .
Zeydiyyə məzhəbini araşdıranda görəcəyimiz kimi - Zeydiyyə təriqətləri İmam Əlini (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra insanların ən üstünü bilmələrinə baxmayaraq, Əbubəkr və Ömərin xilafətini də qanuni hesab edirlər. Dəlilləri isə daha üstün şəxs ola-ola az üstün şəxsin xəlifəliyinin icazəli olmasıdır. Məzhəb və təriqətlər kitablarında, əhli-sünnə bu etiqadı Zeydə nisbət
1 Dr. Əhməd Mahmud Sübhi, “əz-Zəydiyyə”, səh. 65; “Kəlami məzhəb və təriqətlər”, səh. 38. 2 Müraciət edin: “Biharul-ənvar”, c. 46, səh. 169-dan sonra; “Uyunu əxbarər-Riza”, c. 1, səh. 248-253. 3 “Kifayətul-əsər”, səh. 295-302.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
3
verirlər. Dəlil kimi də qeyd edilən bəzi tarix kitablarından nəql etdikləri xəbərlərdir 4 .
İbn Əsirin nəqlinə əsasən, bu xəbər belədir: Zeydin qiyamından sonra Zeydə beyət edən başçılardan bir dəstəsi ondan Əbubəkr və Ömər haqqında nəzərini soruşdular. Zeyd cavabında dedi: Allah hər ikisi rəhmət eləsin. Mən öz ailəmdən onlar haqqında yalnız yaxşılıq eşitdim. Burada mühüm olan budur ki, biz xilafətə bütün insanlardan layiqli idik, amma bizi ondan məhrum etdilər. Bizim nəzərimizcə bu əməl onların küfrünə gətirib çıxarmır. Onlar ədalətlə, Kitab və sünnə əsasında rəftar etdilər. Beyət edənlər soruşdular: Əgər o ikisi zalim deyildilərsə, bunlar da (Bəni-Üməyyə) zalım deyillər. Zeyd cavabında dedi: Bunlar o ikisi kimi deyil. Bunlar bizə, sizə və özlərinə zülüm edirlər. Mən sizləri Allahın kitabına, Peyğəmbərin (s) sünnəsinə və sünnələri dirçəldib bidətləri aradan qaldırmağa dəvət edirəm. Qəbul etsəniz, səadətə çatacaqsınız, əks təqdirdə mən sizin vəkil və haminiz deyiləm. Bu halda bir qrup Zeyddən ayrıldı və beyətlərini pozdular 5 . Bu xəbər doğru olsa, ondan istifadə ediləcək ən mühüm nöqtə ilk iki xəlifə ilə Bəni-Üməyyənin fərqidir. Bu nəqldə Zeyd xilafəti öz ailəsinin haqqı bilir və həzrət Əlini (ə) xilafətdən məhrum etməyi küfrə səbəb hesab etmir. Amma nəticə almaq olmaz ki, bu iş doğrudur və az üstün şəxsin daha üstün şəxs üzərindən xilafəti düzgün və qanunidir. Nəzərə çarpan budur ki, Zeydin cavabında əsas hədəfi Bəni-Üməyyəyə qarşı cihad ərəfəsində başqa ixtilaflı məsələlərin səsləndirilməməsi idi. O, Bəni-Üməyyənin ilk iki xəlifə ilə aşkar fərqini ortaya qoyub, Bəni-Üməyyəyə qarşı qiyamına əsas gətirmək istəyirdi. Hər halda bu qəbildən olan xəbərlərlə Zeydi İmamiyyədən sayan doğru və çoxsaylı hədisləri inkar etmək olmaz.
Əhli-beyt imamlarının (ə) həyat tarixi onların zalımlarla əsla sazişə getməməli həqiqətini ortaya qoyur. Bu üzdən zalım Əməvi və Abbasi xəlifələri – hansı ki, onların varlığını öz istək və tamahlarına zidd bilirdilər – onlara müxtəlif işgəncələrə məruz qoyur, əzab verir və nəticədə şəhadətə yetirirdilər. Lakin imamların zalımlarla mübarizə metodları fərqli idi. Bu fərqlilik isə ictimai durum və şəraitinin fərqliliyindən irəli gəlirdi. Buna görə
4 “əz-Zəydiyyə”, səh. 61-63; “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 155; “əl-Firəq bəynəl-firəq”, səh. 56-57; “İslam məzhəbləri və təriqətləri ilə tanışlıq”, səh. 105. 5 “əl-Kamil fit-tarix”, c. 5, səh. 242-243; “İslam məzhəbləri və təriqətləri ilə tanışlıq”, səh. 106.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
4
də Zeydin qiyam etdiyi dövrdə Əhli-beyt imamların (ə) vəziyyəti belə idi ki, onlar silahlı qiyam etməyi İslam və müsəlmanların xeyrinə bilmirdilər. Buna rəğmən, bir şəxs və ya dəstə Əməvinin günahkar və zalım hökumətinə qarşı qiyam etsəydi, onu səhv saymır, Allahın bəyəndiyi iş olduğunu görsəydilər, ona həvadarlıq belə edirdilər. Bu cəhətdən Zeydin qiyamı Əhli-beyt imamları (ə) tərəfindən təsdiq edilmişdi. Belə ki, Zeydin şəhadət xəbəri İmam Sadiqə (ə) çatdıqda, o həzrət “Allahdan gəlmişik və ona qayıdacağıq” ayəsini oxuduqdan sonra buyurdu: “Əmimin mükafatını Allahdan istəyirəm. O, yaxşı əmi idi, dünya və axirətimizi müdafiə edən şəxsiyyət idi. Allaha and olsun ki, o da, Allah Rəsulunun (s) dostları, Əli və Hüseyn (ə) şəhadətə çatdıqları kimi şəhid olub”
6 . Şeyx Səduq “Uyunu əxbarir-Riza” kitabında bir fəsli Zeydin mədhi və məzəmməti haqqında məsum imamların (ə) hədislərinin nəqlinə həsr etmişdir
7 . Onlardan bir neçəsinə işarə edirik: 1.
Rzanın (ə) qardaşı) Abbasilərə qarşı qiyamından söz açdı və onu Zeyd ibn Əlinin qiyamı ilə müqayisə etdi. Sonra davamında dedi: Sizə ehtiram xatirinə olmasaydı, onu öldürərdim. İmam Rza (ə) Məmuna cavabında dedi: “Qardaşım Zeydi Zeyd ibn Əli ilə müqayisə etmə. Zeyd ibn Əli Ali-Məhəmmədin alimlərindən idi; o, Allahın razılığı üçün qəzəblənmiş, onun düşmənləri ilə mübarizəyə qalxmışdı, Allah yolunda da şəhadətə çatdı”. 2.
İmam Baqir (ə) Zeydə çox ehtiram göstərirdi. Belə ki, Şeyx Səduq Əbil-Caruddan nəql edir ki, deyib: “Mən İmam Baqirin (ə) yanında olduğum zaman Zeyd daxil oldu. İmamın (ə) gözü ona toxunduqda buyurdu: O, öz ailəsinin böyüyü və onların qanının qisasını alandır”. Sonra Zeydə müraciətlə buyurdu: “Əlbəttə, səni dünyaya gətirən ana seçilmiş insandır, ey Zeyd...” 8 .
3.
Cabir ibn Yəzid Cufidən nəql edilir ki, deyib: “İmam Baqirin (ə) qardaşı Zeydə baxdığı zaman bu ayəni oxuduğunu gördüm:
6 “Uyunu əxbarir-Riza”, c. 1, fəsil 25, səh. 252, hədis 6. 7 “Uyunu əxbarir-Riza”, c. 1, fəsil 25, səh. 238. 8 Şeyx Səduq, “Əmali”, səh. 334-335, hədis: 11.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
5
“ َني ِذ
َّ لا َ ف ْم ُه
ْ ن َ ع َّ ن َر ِّ ف َ ك ُ َ
لَ او ُ ل ِت ُ ق َو او
ُ ل َ تا َ ق َو ي ِليِب َس ي ِ
ف او
ُ ذو ُ أ َو ْم ِهِرا َي ِد ْن ِم او ُجِر ْ خ
أ َو او ُر َجا َ ه ْ ن ِع ُ َّ للَّا َو ۗ ِ َّ للَّا ِد ْ ن ِع
ْن ِم اًبا َو َ ث ُرا َه ْ ن َ ْ لَا ا َه ِت ْحَت ْن ِم يِر ْج َ ت ٍتا
َّ ن َج ْم ُه َّ ن
ل ِخ ْ د ُ َ لَ َو ْم ِهِتا َ ئ ِّي َس
ُن ْس ُح ُ ه َ د ِبا َوَّثلا ”
“Hicrət edənlərin, öz yurdlarından çıxarılanların, Mənim yolumda əziyyətə düçar olanların, vuruşanların və öldürülənlərin, əlbəttə, təqsirlərindən keçəcək və onları (ağacları) altından çaylar axan Cənnət bağlarına daxil edəcəyəm. (Bu, ) Allah tərəfindən bir mükafatdır. Gözəl mükafat məhz Allahın dərgahındadır”. “Ali- İmran”, 195. Sonra İmam Baqir (ə) Zeydə işarə edib buyurdu: “And olsun Allaha, o, bu ayənin nümunələrindəndir” 9 .
Əbul Fərəc İsfəhani, Abdullah ibn Cərirdən nəql edir ki, o, Cəfər ibn Məhəmmədin (ə) Zeydin atının üzəngisindən tutduğunu, ata mindikdən sonra libasını səliqəyə saldığını müşahidə etmişdi 10 .
Zeyd ibn Əli Əhli-beytin (ə) etiqadından fərqli olan heç bir əqidəyə əsaslanmamışdır. Lakin sonralar sair təriqətlərlə təmasda olan Zeydiyyə alimləri öz məzhəblərinin mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün İmamiyyə məzhəbinin əqidəsi ilə fərqli olan bəzi etiqadi məsələlər meydana gətirdilər. Nəticədə bu cərəyan müstəqil fiqhi və kəlami məzhəbə çevrildi. Zeydiyyə məzhəbinin əsas etiqadi prinsipləri beşdir: tövhid, ilahi ədalət, müjdə və qorxutmaq, peyğəmbərlik, yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək. 1. Tövhid Zeydiyyə məzhəbinin nəzəri tövhidə olan etiqadı Allahın zat, sifət və ibadətdə təkliyinə iman bəsləməkdən ibarətdir. Əməli tövhiddə isə onlar insanın tam azadlığını və həmin azadlığın təlabatlarından irəli gələn insanın Allahdan başqa digər varlıqlara ibadət etməkdə azad olmasını görürlər. 11
Allahın sifətlərinə gəldikdə isə, Zeydiyyə məzhəbi belə bir əqidədədir ki, Allah-taala zati və feli sifətlərə malikdir. Onlar Allahın sifətlərini Onun zatı hesab edir, xəbəri sifətlərin yozum və təfsirinə əsaslanır və Onun sifətlərinin bəşəri sifətlərə bənzədilməsini qətiyyətlə rədd edirlər. Bu səbəbdən də onlar “yədullah” (Allahın əli) ifadəsini ilahi nemət və qüdrət,
9 “Buhusun fil-Miləl vən-nihəl”, c. 7, səh. 71. 10 Əbul Fərəc İsfəhani, “Məqatilut-talibin”, səh. 87. 11 Əli ibn Əbdülkərim əl-Fuzeyl Şərəfuddin; “Zeydiyyə”: Nəzəriyyə və tətbiq.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
6
“cənbəllah” (Allahla qonşuluq) kəlməsini Allaha itaət və “əynullah” (Allahın gözü) ifadəsini isə ilahi elm kimi təfsir etmişlər. 12
Zeydiyyə etiqadında ilahi ədalət xüsusi yer tutur. Ehtiyac və cəhalətin mənşəyi olduğu üçün onlar bütün mənfi xüsusiyyətləri Allahın müqəddəs zatından uzaq hesab edirlər. Bu səbəbdən də Zeydiyyə əqidəsi əşyaların zatən yaxşı və pis xüsusiyyətlərə malik olması qaydasına (hüsn və qubhi zati) əsaslanır və Allahın gördüyü işlərin yaxşılıqdan irəli gəldiyi hesab edilir. Digər tərəfdən də onlar belə bir əqidədədirlər ki, ilahi qəzavü-qədər Allahın ədalətindən doğur və Allah-taala yalnız haqq-ədalət üzərində mühakimə edəcək. Bunun üçün də bu məzhəb insanların ilahi qəzavü-qədər üzündən günaha düçar olmasına dair irəli sürülən nəzəriyyəni qətiyyətlə rədd edir. Bu məktəbə əsasən, insanın gördüyü bütün işlər onun özünə aiddir və görülən heç bir yaxşı və ya pis işi Allah-taalaya nisbət vermək olmaz. Zeydiyyə alimləri Quranda insanın gördüyü işlərə dair istifadə olunan ifadələri öz etiqadlarının sübuta yetirilməsində əsaslı dəlil hesab edirlər. Belə ki, Qurani-kərimin bir çox ayələrində “yəksibun” - qazanırlar, “yəmkurun” – məkr və hiylə edirlər, “yəfəlun” – yerinə yetirirlər, “yəsnəun” – qururlar, meydana gətirirlər, “yəxliqunə ifkən” – günah edirlər, “yəkfurun” – küfr edirlər kimi ifadələrdən istifadə olunduğunu müşahidə edirik. Demək, insanın istər yaxşı, istərsə də pis və xoşagəlməz əməlləri onun özünə aid olunur. İnsanın gördüyü bütün işlərdə yalnız onun özünün məsuliyyət daşımasında və Allahın qəzavü-qədər və iradəsinin gördüyü işlərdə heç bir təsiri olmamasına dair irəli sürdükləri nəzəriyyədə Zeydiyyə məzhəbi ilə Mötəzilə məktəbi tamamilə həmrəydir. Lakin “Əmrun bəynə əmrəyn”ə etiqadlı olan İmamiyyə ilə Zeydiyyə və Mötəzilə arasında müəyyən fikir ayrılığı vardır. Bu məktəb digər tərəfdən də Allah-taalanın insanlara onların güc və bacarığından xaric vəzifələr təyin etməsini qəbahət hesab edir və bunun ilahi ədalətə uyğun gəlmədiyinə əqidə bəsləyirlər. 3. Müjdə və qorxutma Bu məsələdə Zeydiyyə ilə Mötəzilə həmfikirdir. Onlar belə bir əqidədədirlər ki, müjdə və qorxutma Allah üçün vacib və zəruridir. Çünki O,
12 Əmirulhüseyn ibn Bədruddin Məhəmməd; “əl-Əqdussəmin fi mərifəti Rəbbil aləmin”.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
7
möminlərin cənnətə, kafirlərin isə cəhənnəmə daxil olacağına vədə vermişdir. Bu səbəbdən də O, “vəd” və “vəid” qaydasına əməl etməlidir. Böyük günahlara gəldikdə də, onlar Mötəzilə kimi “Mənzilətun beynə mənziləteyn” nəzəriyyəsinə əsaslanırlar. Çünki, Zeydiyyə məzhəbi böyük günaha düçar olanları fasiq hesab edərək deyir: “Böyük günaha düçar olanlar nə kafir, nə də mömindirlər”. Onlar belə bir əqidədədirlər ki, kafir və mömin ifadəsi bu şəxslərə dəlalət etmir. Həmçinin qeyd edirlər ki, böyük günaha düçar olmuş hər bir şəxs tövbə etmədən dünyasını dəyişərsə, əbədi olaraq cəhənnəmdə qalacaqdır. Zeydiyyə ilə İmamiyyə arasında mövcud olan fikir ayrılıqlarından biri də məhz bu məsələ ətrafındadır. Çünki, İmamiyyə ardıcılları böyük günaha düçar olan şəxslərin cəhənnəmə daxil olacaqlarını qəbul etsələr də, onların əbədi olaraq orada qalacaqlarına etiqadlı deyildirlər.
Peyğəmbərlik məsələsində Zeydiyyə ilə digər İslam təriqətləri arasında nəzərə çarpacaq ixtilaflar mövcuddur. Onlar peyğəmbərlərin məsum olmasını və onlara olan ehtiyacların əqlən zəruriliyini qəbul edərək deyirlər: Şəriət sahibi və ya əvvəlki peyğəmbərlərin gətirdikləri şəriəti təzələyən hər bir peyğəmbər, hər şeydən əvvəl, Allahın lütfü ilə peyğəmbərliyə təyin olunmazdan əvvəl böyük günahlardan uzaq (məsum) olmalıdır. Bundan əlavə, peyğəmbərlik məqamına xələl gətirən və eləcə də onlara qarşı şübhə yaradacaq kiçik günahlara da yaxın düşməməlidirlər. Lakin İmamiyyə məzhəbi kiçik və böyüklüyündən, həmçinin şübhə yaradıb-yaratmamasından asılı
olmayaraq, Peyğəmbərləri bütün günahlardan uzaq və məsum hesab edir. 5. Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək Zeydiyyə məzhəbinin dini etiqadlarının beşinci prinsipidir. Onlar bu prinsipi belə izah edirlər: Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək, nəzəri baxımdan qəlbən təsdiq, dillə iqrar etmək və əməli olaraq həyata keçirməkdən yəni, Allahın əmr etdiyi şeylərə dəvət və yasaq etdiklərindən çəkindirməkdən ibarətdir. Praktiki baxımdan isə haqq-ədalətə kömək, batilə qarşı mübarizə, Allahın, peyğəmbərlərin və möminlərin izzətinin isbatı üçün əməl, dil və imanın ən aşağı mərhələsi olan qəlbi ehtiramın vacibliyinə iman gətirməkdir.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
8
6. İmamət Zeydiyyə nöqteyi-nəzərindən Peyğəmbərdən (s) sonra birinci imam və xəlifə Əmirəl-möminin Əli ibn Əbu Talib (ə) olmalıdır. Onlar Əlini (ə) xilafət üçün ən layiqli və bacarıqlı bir şəxsiyyət hesab edirlər. Əqidələrinin sübuta yetirilməsində Əli (ə) barəsində nazil olmuş “Maidə” surəsinin 55-ci ayəsinə, habelə “Qədir-Xum” və “Mənzilət” hədislərinə istinad edirlər. Zeydiyyə məzhəbi Əmirəl-möminin Əli ibn Əbu Talibdən sonra Həsən ibn Əli (ə) və Hüseyn ibn Əlini (ə) özlərinə imam hesab edir və bu barədə Peyğəmbərdən (s) nəql olunan bu hədisə əsaslanırlar: “Həsən və Hüseyn qiyam etsələr də, etməsələr də imamdırlar. Ataları isə onların hər ikisindən üstündür”. Zeydiyyə məzhəbi bu hədisi imam Həsən və imam Hüseynin (ə) imamətini sübuta yetirmək üçün açıq-aşkar sənəd hesab edir. Onlar İmam Həsən və imam Hüseyn (ə)-ın hər ikisinin övladlarını imamət üçün layiqli hesab edib deyirlər: Ata tərəfindən həzrət Fatimə (s) övladlarından olan hər bir şəxs imama xas olan xüsusiyyətə malik olarsa, müsəlmanların rəhbəri olacaqdır. Bu məzhəbə görə, imamət üçün lazım olan xüsusiyyətlər şəri məsələlərdə başqalarından daha elmli olmaq, pəhrizkarlıqda şan-şöhrət tapmaq, şücaət, səxavət, düşüncə və təfəkkür, din yolunda qiyam və cihad etməkdən ibarətdir. Zeydiyyə, Peyğəmbər (s) tərəfindən imam Zeynəlabidin (ə)-ın imamətinə dəlalət edəcək bir sənədin olmadığını və din yolunda qiyam etmədiyini əldə əsas tutub onu dördüncü imam hesab etmirlər. Əgər bu iki şərtdən biri Zeydiyyə tərəfdarları üçün sabit olsaydı, onu imam kimi qəbul edərdilər. Peyğəmbər (s) tərəfindən imamın haqq olmasına dəlalət edəcək açıq- aşkar dəlil olduğu təqdirdə, onun qiyam etməsi heç də zəruri deyildir. Bu səbəbdən də onlar Əli ibn ƏbuTalibdən sonra imam Həsən, imam Hüseyn və Zeyd ibn Əlinin imamətini qəbul edirlər.
Digər məzhəb və təriqətlər kimi Zeydiyyə məzhəbi də tarix boyu ayrı-ayrı təriqətlərə bölünmüşdür. Dinlər və məzhəblər sahəsində tədqiqat aparmış alimlər Zeydiyyə məzhəbindən ayrılmış qollar barədə müxtəlif nəzərlər irəli sürüblər. Bəziləri onları üç, bəziləri altı, bəziləri səkkiz, bəziləri isə on altı təriqətə bölündüyünü qeyd etmişlər. Lakin bizim dövrümüzə onlardan yalnız biri
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
9
gəlib çıxmış, digərləri isə zaman keçdikcə öz mövqeyini itirərək tarix səhifələrindən birdəfəlik silinmişdir. Hal-hazırda Yəməndə müstəqil məzhəb kimi fəaliyyət göstərən Zeydiyyə məzhəbinin varisləri özlərini bu məktəbin yeganə davamçıları hesab edir və bu məzhəblə bağlılığı olan heç bir cərəyanı qəbul etmirlər. Zeydiyyə təriqətlərindən mühüm olanlarına işarə edirik:
1. Carudiyyə; Carudiyyə təriqəti ibn Carud və Ziyad ibn Munzər Həmdanin (h.q.150. və ya h.q.160.) ardıcıllarının təşkil etdiyi cərəyandır. İbn Carud əvvəllər İmam Məhəmməd Baqir (ə) və Cəfər Sadiqin (ə) səhabələrindən olmuş və onlardan hədis nəql etmişdir. Lakin sonralar onlardan ayrılıb Zeydiyyə məzhəbinə qoşulmuşdur. Əbu Carud belə bir əqidəyə əsaslanmışdır ki, Peyğəmbər (s) həzrət Əlini üstüörtülü imamətə təyin etmişdir, lakin o həzrətin vəfatından sonra camaat başqa birisinə beyət edərək yollarını azmış və nəticədə kafir olmuşlar. Onların fikrincə, həzrət Məhəmməd (s) sülaləsinin rəva bildiyi hər bir şey müsəlmanlara halal və rəva bilmədikləri isə haramdır. Peyğəmbərin (s) gətirdiyi hər bir şey bu sülalə tərəfindən qorunub saxlanılır və onlar elm baxımından tamamilə eyni səviyyədədirlər. 13
Məhəmməd ibn Əbdullah ibn Həsən ibn Əli ibn Əbu Talibin imamətini qəbul ediblər. 2. Süleymaniyyə; Bu ad Süleyman ibn Cərir Zeydinin tərəfdalarına verilən addır. Süleymaniyyə təriqətinin davamçıları belə bir əqdidə olmuşlar ki, imamət şura tərəfindən təyin olunmalı və imam şuranın rəyi əsasında seçilməlidir. (Yəni, kiminsə tərəfindən deyil, müsəlman şurası tərəfindən müəyyənləşdirilməlidir). Əlbəttə, bu iş iki müsəlman şəxsin rəyi əsasında da həyata keçirilə bilər. Xalqın nəzərində fəzilət sahibi olan şəxsin də seçilməsi tamamilə mümkün olan bir işdir. Onlar Əbu Bəkr və Ömərin imamətinə dair belə bir fikirdə olmuşlar ki, ümmət bu şəxsləri öz ictihadları ilə seçdikləri üçün bu növ hakimiyyəti də qanuni hesab etmək olar. Bununla yanaşı, onların fikrincə Əli ibn Əbu Talib olduğu bir halda onlara beyət etmək düzgün deyildi. Lakin onların bu səhvi ictihadi səhv olduğu üçün böyük
13 Növbəxti, “Firəquş-şiə”
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
10
günah hesab olunmur. Qeyd etmək lazımdır ki, Süleymaniyyə təriqəti Aişə, Təlhə və Zubeyri imam Əliyə (ə) qarşı çıxdıqları üçün kafirlikdə günahlandırdıqları kimi, Osmanı da öz qətlinə səbəb olan şəraiti yaratdığı üçün küfrdə ittiham etmişlər. Onlar İmamiyyə məzhəbinin bəda və təqiyyəyə olan etiqadını tamamilə inkar etmişlər. Süleymaniyyə təriqəti aradan getsə də, onların imamət mövzusuna dair bəzi nəzəriyyələri bir sıra təriqətlərdə davam etdirilmişdir. Mötəzilə alimlərindən bəziləri, o cümlədən Cəfər ibn Mubəşşir və Cəfər ibn Hərb, Süleyman ibn Cərirənin fikirləri ilə müvafiq olaraq imaməti dinin məsləhətli işlərindən biri hesab etmişlər. Onların fikrincə tövhid və Allahtanıma mövzusunda imamətə ehtiyac olmasa da, qəzavət və qanunvericilikdə, yetimlərin və kimsəsiz qadınların himayəsində, islam cəmiyyətinin qorunmasında və düşmənə müharibə elan olunmasında imama ehtiyac duyulur. Bu səbəbdən də imamın elm baxımından hamıdan üstün olması, hamıdan daha tədbirli və düşüncəli olub xalqın ümumi rəğbətini qazanması lazım deyildir. Çünki, qeyd olunan ehtiyaclar bu xüsusiyyətlərə malik olan şəxsin seçilməsi ilə də aradan qaldırılmış olur. Əhli-sünnə alimlərinin bəziləri də belə bir əqidəyə əsaslanaraq müctəhid olmayan bir şəxsin də imamətini qanuni hesab etmişlər, bu şərtlə ki, (şəri) hökmlərdə müctəhidə müraciət etmiş olsunlar. 14
Salehiyyə Həsən ibn Saleh ibn Həyyin və Təbəriyyə Kəsirun-nəvanın tərəfdarlarına verilən addır. Bu iki təriqət əqidə və etiqad baxımından bir-birinə olduqca oxşar olmuşlar. Onlar imamət mövzusunda Süleymaniyyə ilə həmfikir olmuş, lakin Osmanın mömin və ya kafir olmasında müəyyən fikir ayrılığına gəlib çıxmışlar. Onlar deyirlər: Onun barəsində nəql olunan tarixi sənədlərə müraciət etdikdə, onun “əşəreye mubəşşirə”nin biri olmasına, müsəlman və ya möminliyinə, cənnət əhlindən olacağına hökm edirik, lakin gördüyü işlərə yəni, Bəni-üməyyəni dirçəltməsinə, səhabələrin rəyi ilə müxalif olduğuna və zorakılığa dair rəy verməsinə nəzər saldıqda, küfr etməsinə dair hökm veririk. Bu səbəbdən də onun haqda qəti qərar çıxarmağa çətinlik çəkir və onun işini Allah-taalanın öhdəsinə qoyuruq. Əli ibn Əbu Talibə gəldikdə isə, onlar Peyğəmbərdən (s) sonra onu müsəlman ümmətinin ən fəzilətli və imamətə hamıdan layiqli şəxs olduğunu hesab
14 “əl-Miləh vən-nihəl”, c. 1, səh. 160
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
11
etmişlər. Əgər o, öz razılığı ilə imaməti başqalarının öhdəsinə buraxıb öz haqqından keçməyə razı olubsa, biz də onun razı olduğu şeyə razıyıq. Yox, əgər Əli (ə) bu məsələyə razı olmamışsa, onda Əbu Bəkr özünü həlak etmişdir. 15
Bu təriqət Nəim ibn Yəmanın davamçılarına verilən addır. Onlar Peyğəmbərdən (s) sonra Əli ibn Əbu Talibi imamətə daha layiqli və insanların ən fəzilətlisi hesab etmişlər. Onların fikrincə, İslam ümməti Əliyə (ə) beyət etməməklə böyük səhvə yol vermişlər. Nəimiyyə təriqəti Osmana və Əliyə (ə) qarşı çıxan şəxsləri məhkum edərək onları küfürdə ittiham etmişdir. 6. Yəqubiyyə; Onlar Yəqub ibn Əli Kufinin tərəfdarları olmuşlar. Rəcəti, qəbir əzabını, Nəkir və Munkirin sorğu-sualını və şəfaəti inkar edir, Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın xilafətini qanunsuz saymışlar. Lakin onların xilafətini azğınlıq hesab etməmişlər. 7. Əbrəqiyyə; 8. Əcəliyyə; 9. Mərsiyyə; 10. Səbahiyyə; 11. Qasimiyyə; 12. Hüseyniyyə; 13. Həsəniyyə; 14. Xəliyyə; 15. Xəşəbiyyə və s.
Zeyd ibn Əli, Yəhya ibn Zeyd, (Nəfsi Zəkiyyə ləqəbi ilə məşhur olan) Məhəmməd ibn Əbdullah, İbrahim ibn Əbdullah, İsa ibn Zeyd, Yəhya ibn Əbdullah, İbn Təbatəba və Hüseyn ibn Əli Sahibul-Fəxlə yanaşı, Zeydiyyə
15 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
12
məzhəbinin bir çox görkəmli şəxsiyyətləri olmuşdur. Tarix boyu onlar tərəfindən yüzlərlə kitab və elmi əsərlər yazılmışdır. Burada misal olaraq onlardan bir neçəsini gətiririk: 1. Əhməd ibn İsa ibn Zeyd; (157-247 h.q.) Zəhəbi öz kitabında onun “Siyam” (Oruc) adlı yazdığı kitabın adını çəkmişdir. Lakin onun “Əmali” adlanan başqa bir əsəri daha çox şöhrət qazanmışdır. Bu kitab Əllamə Əli ibn İsmail tərəfindən “Rəbus-səd” ünvanı altında üç cilddə nəşr olunmuşdur. Əhməd ibn İsa bu kitabda Peyğəmbər (s) və onun Əhli- beytindən 2790 hədis nəql etmişdir ki, onların əksəriyyəti Əli ibn Əbu Talib (ə)-dan qeyriləri tərəfindən nəql olunmuşdur. 2. Qasim ibn İbrahim Təbatəba; (169-246 h.q.) O, Yəməndə Zeydiyyə məzhəbinin bünövrəsini qoymuş Yəhya ibn Hüseynin babası olmuşdur. Əqidə və fiqhə dair bir çox kitablar yazmışdır. “əd-Dəlilul-kəbir”, “Kitabul- ədl vət-tovhidul kəbir”, “ər-Rəddu ələn-nəsara”, “əl-Mustərşid”, “Təvilul- ərşi vəl-kursi”, “əl-Fəraiz vəs-sünən” və “Siyasətun-nəfsi” kitablarını buna misal çəkmək olar. 3. Yəhya ibn Hüseyn ibn Qasim; “İmamul-Hadi” ləqəbi ilə məşhur olan bu şəxs Yəməndə Zeydiyyə hökumətini təsis etmişdir. O, bu təriqətin bünövrəsini qoyduqdan sonra 77-yə yaxın elmi əsərlər yazmışdır. “əl- Muntəxəb fil-fiqh”, “əl-Fununu fil-fiqh”, “əl-Məsail”, “ər-Riza”, “Məzariə”, “Kitabut-təvhid”, “Kitabul-imamət”, “İsbatun-nubuvvəti vəl-vəsiyyə”, “əl- mizan bəynə mənzilətəyn”, “əd-Diyanə”, “əl-Xəşiyyə” və “Məanil Quran” kitablarını buna misal çəkmək olar. 4. “ən-Nasiru lil-həqq” ləqəbi ilə məşhur olan Əbu Məhəmməd Həsən ibn Əli Ət-tərvəş; (230-304 h.q.) Təbəristanda Zeydiyyə məzhəbinin bünövrəsini qoyan bu şəxs “əl-Bəsat”, “ət-Təfsir”, “əl-Huccacul-vazihə” və “Əmali” kimi elmi əsərlərin müəllifi hesab olunur. 5. “İmamul-Mürtəza” ləqəbi ilə məşhur olan Əbul Qasim Məhəmməd ibn Yəhya; (287-313 h.q) Bu şəxs “əl-Usul fil-ədl vət-təvhid”, “Təfsirul- Quran”, “əş-Şərhu vəl-bəyan”, “Cəvabu məsail ibn Məhdi”, “Cəvabu ibn Fəzlil-Qərməti”, “ər-Rəsailussəbil-muntəqa” adlı kitabların müəllifidir. 6. “əl-Hakimul-Cəsmi” ləqəbi ilə məşhur olan Möhsin ibn Məhəmməd ibn Kiramə; (413-494 h.q.) Bu şəxs dövrünün tanınmış kəlam alimlərindən olmuşdur və məşhur alim Zəməxşərinin müəllimlərindən biri hesab olunur. 42-yə yaxın kitab və elmi əsər yazıb yaratmışdır. “ət-Təhzib”, “Şərhu
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
13
uyunul-məsail”, “ət-Təsiru vəl-məsur”, “əs-Səfinə”, “əl-İmamə”, “Cəlaul- əbsar” və başqalarını buna misal çəkmək olar. 7. “əl-Məhdi lidinillah” ləqəbi ilə məşhur olan Əhməd ibn Yəhya ibn Mürtəza. (764-840 h.q) Fiqh və üsul sahələrində Zeydiyyə məzhəbinin görkəmli alimlərindən olmuş bu şəxs “əl-Bəhruz-zuxar” adlı kitabın müəllifi hesab olunur. ARDI VAR...
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|