7
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
MÜQƏDDƏS QUM ŞƏHƏRİ
2016 - 2017
İSLAM MƏZHƏBLƏRİ
və TƏRİQƏTLƏRİ
XƏYAL TOFİQOĞLU
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
1
BİSMİLLAHİR-RƏHMANİR-RƏHİM
Giriş
Zeydiyyə məzhəbinin yaranma tarixi hicri-qəməri tarixlə II əsrə qayıdır.
Onlar İmam Əli (ə), İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyndən (ə) sonra İmam
Səccadın (ə) oğlu Zeydin imamətinə inanır. İmam Səccadda (ə) daxil
olmaqla şiənin on iki imamının yerdə qalanlarını yalnız elm və mərifət
sahibi hesab edirlər. Ona görə ki, - gələcəkdə də qeyd ediləcəyi kimi -
Zeydiyyəyə görə imamın şərtlərindən biri zalımlara qarşı slahlı qiyamdır.
Əksər Zeydiyyə alimləri İmam Zeynəlabidini (ə) imamlardan saymamış,
onun yerinə II Həsəni, yəni İmam Həsən Müctəbanın oğlunu imam
saymışlar.
Bu təriqətin araşdırılmasında mühüm məqam Zeydin hesabını
Zeydiyyədən ayırmaqdır. Bu əsasla, ilk Zeydin şəxsiyyətinə işarə edib, sonra
Zeydiyyədən söz açmaq yerinə düşər.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
2
Zeyd ibn Əlinin şəxsiyyəti
Zeyd, İmam Səccadın (ə) oğludur. Məşhur nəzərə əsasən onun dünyaya
gəlişi hicri tarixlə 80-cı, şəhadəti isə 122-ci ilə təsadüf edir
1
. Əməvi hakimi
Hişam ibn Əbdül Məlikə qarşı qiyam etmiş və nəticədə şəhadətə çatmışdır.
Məsum imamlar (ə) İmamiyyə alimləri, adətən, Zeydi elmi, təqvası,
təqdirəlayiq şücaəti və qiyamından dolayı onu təsdiq ediblər; onların
nəzərincə, Zeyd ibn Əli imamət iddiasında olmayıb. Atasının, qardaşının və
qardaşı oğlunun imamətinə inanırdı. Onların razılığı çərçivəsində İmam
Hüseynin (ə) qanının qisasını almaq, yaxşılığa dəvət və pislikdən
çəkindirmək, ümmətin işlərində islahat aparmaq, hökümət təşkil etmək və
onu məsum imamlara həvalə etmək niyyəti ilə qiyam etmişdir. Elmi və
etiqadi baxımdan Zeyd atası İmam Səccadın (ə) və qardaşı İmam Baqirin (ə)
şagirdi olmuşdur. Bu məqamlara diqqət etdikdə, Zeyd ibn Əlini İmamiyyə
şiələrindən saymaq olar
2
.
“Kifayətul-əsər” kitabının müəllifi Xəzzaz Qummi İmamiyyənin on iki
imamı ilə bağlı Zeydin etiqadı haqqında xəbərləri qeyd etdikdən sonra yazır:
Zeydin qiyamı İmam Sadiqə (ə) qarşı çıxmaq məqsədilə deyil, yaxşılığa
dəvət və pislikdən çəkindirmək qəsdi ilə olmuşdur. İmam Sadiq (ə) aşkar
qiyam etmədiyi üçün Zeyd bu işi öhdəsinə götürdü. Bir qrup (Zeydiyyə) belə
güman ediblər ki, bu ikisi arasında ixtilaf var. Nəticə imam qiyam etməlidir
prinsipi ilə Zeydi imam sayıb İmam Sadiqin (ə) imamətini inkar etdilər.
Halbuki, Zeyd özü İmam Sadiqin (ə) imamətinə inanırdı. İmamın (ə) qiyam
etməməsi məsləhət və tədbir üzündən idi. O, sonra İmam Sadiqdən (ə) nəql
edir ki: “Əgər Zeyd müvəffəq olsaydı, öz əhdinə vəfa edəcəkdi (və höküməti
İmama (ə) tapşıracaqdı). Bu qiyamda Zeydin marağı Ali Məhəmmədin
razılığı idi və Ali Məhəmməddən məqsədi mən idim”
3
.
Zeydiyyə məzhəbini araşdıranda görəcəyimiz kimi - Zeydiyyə təriqətləri
İmam Əlini (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra insanların ən üstünü bilmələrinə
baxmayaraq, Əbubəkr və Ömərin xilafətini də qanuni hesab edirlər. Dəlilləri
isə daha üstün şəxs ola-ola az üstün şəxsin xəlifəliyinin icazəli olmasıdır.
Məzhəb və təriqətlər kitablarında, əhli-sünnə bu etiqadı Zeydə nisbət
1
Dr. Əhməd Mahmud Sübhi, “əz-Zəydiyyə”, səh. 65; “Kəlami məzhəb və təriqətlər”, səh. 38.
2
Müraciət edin: “Biharul-ənvar”, c. 46, səh. 169-dan sonra; “Uyunu əxbarər-Riza”, c. 1, səh. 248-253.
3
“Kifayətul-əsər”, səh. 295-302.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
3
verirlər. Dəlil kimi də qeyd edilən bəzi tarix kitablarından nəql etdikləri
xəbərlərdir
4
.
İbn Əsirin nəqlinə əsasən, bu xəbər belədir: Zeydin qiyamından sonra
Zeydə beyət edən başçılardan bir dəstəsi ondan Əbubəkr və Ömər
haqqında nəzərini soruşdular. Zeyd cavabında dedi: Allah hər ikisi rəhmət
eləsin. Mən öz ailəmdən onlar haqqında yalnız yaxşılıq eşitdim. Burada
mühüm olan budur ki, biz xilafətə bütün insanlardan layiqli idik, amma bizi
ondan məhrum etdilər. Bizim nəzərimizcə bu əməl onların küfrünə gətirib
çıxarmır. Onlar ədalətlə, Kitab və sünnə əsasında rəftar etdilər. Beyət
edənlər soruşdular: Əgər o ikisi zalim deyildilərsə, bunlar da (Bəni-Üməyyə)
zalım deyillər. Zeyd cavabında dedi: Bunlar o ikisi kimi deyil. Bunlar bizə,
sizə və özlərinə zülüm edirlər. Mən sizləri Allahın kitabına, Peyğəmbərin (s)
sünnəsinə və sünnələri dirçəldib bidətləri aradan qaldırmağa dəvət edirəm.
Qəbul etsəniz, səadətə çatacaqsınız, əks təqdirdə mən sizin vəkil və haminiz
deyiləm. Bu halda bir qrup Zeyddən ayrıldı və beyətlərini pozdular
5
.
Bu xəbər doğru olsa, ondan istifadə ediləcək ən mühüm nöqtə ilk iki
xəlifə ilə Bəni-Üməyyənin fərqidir. Bu nəqldə Zeyd xilafəti öz ailəsinin haqqı
bilir və həzrət Əlini (ə) xilafətdən məhrum etməyi küfrə səbəb hesab etmir.
Amma nəticə almaq olmaz ki, bu iş doğrudur və az üstün şəxsin daha üstün
şəxs üzərindən xilafəti düzgün və qanunidir.
Nəzərə çarpan budur ki, Zeydin cavabında əsas hədəfi Bəni-Üməyyəyə
qarşı cihad ərəfəsində başqa ixtilaflı məsələlərin səsləndirilməməsi idi. O,
Bəni-Üməyyənin ilk iki xəlifə ilə aşkar fərqini ortaya qoyub, Bəni-Üməyyəyə
qarşı qiyamına əsas gətirmək istəyirdi. Hər halda bu qəbildən olan
xəbərlərlə Zeydi İmamiyyədən sayan doğru və çoxsaylı hədisləri inkar
etmək olmaz.
Zeydin qiyamı barədə məsum imamların görüşü
Əhli-beyt imamlarının (ə) həyat tarixi onların zalımlarla əsla sazişə
getməməli həqiqətini ortaya qoyur. Bu üzdən zalım Əməvi və Abbasi
xəlifələri – hansı ki, onların varlığını öz istək və tamahlarına zidd bilirdilər –
onlara müxtəlif işgəncələrə məruz qoyur, əzab verir və nəticədə şəhadətə
yetirirdilər. Lakin imamların zalımlarla mübarizə metodları fərqli idi. Bu
fərqlilik isə ictimai durum və şəraitinin fərqliliyindən irəli gəlirdi. Buna görə
4
“əz-Zəydiyyə”, səh. 61-63; “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 155; “əl-Firəq bəynəl-firəq”, səh. 56-57;
“İslam məzhəbləri və təriqətləri ilə tanışlıq”, səh. 105.
5
“əl-Kamil fit-tarix”, c. 5, səh. 242-243; “İslam məzhəbləri və təriqətləri ilə tanışlıq”, səh. 106.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
4
də Zeydin qiyam etdiyi dövrdə Əhli-beyt imamların (ə) vəziyyəti belə idi ki,
onlar silahlı qiyam etməyi İslam və müsəlmanların xeyrinə bilmirdilər. Buna
rəğmən, bir şəxs və ya dəstə Əməvinin günahkar və zalım hökumətinə qarşı
qiyam etsəydi, onu səhv saymır, Allahın bəyəndiyi iş olduğunu görsəydilər,
ona həvadarlıq belə edirdilər.
Bu cəhətdən Zeydin qiyamı Əhli-beyt imamları (ə) tərəfindən təsdiq
edilmişdi. Belə ki, Zeydin şəhadət xəbəri İmam Sadiqə (ə) çatdıqda, o həzrət
“Allahdan gəlmişik və ona qayıdacağıq” ayəsini oxuduqdan sonra buyurdu:
“Əmimin mükafatını Allahdan istəyirəm. O, yaxşı əmi idi, dünya və
axirətimizi müdafiə edən şəxsiyyət idi. Allaha and olsun ki, o da, Allah
Rəsulunun (s) dostları, Əli və Hüseyn (ə) şəhadətə çatdıqları kimi şəhid
olub”
6
.
Şeyx Səduq “Uyunu əxbarir-Riza” kitabında bir fəsli Zeydin mədhi və
məzəmməti haqqında məsum imamların (ə) hədislərinin nəqlinə həsr
etmişdir
7
. Onlardan bir neçəsinə işarə edirik:
1.
“Bir gün Məmun İmam Rzanın (ə) yanında Zeyd “ən-nar”ın (İmam
Rzanın (ə) qardaşı) Abbasilərə qarşı qiyamından söz açdı və onu
Zeyd ibn Əlinin qiyamı ilə müqayisə etdi. Sonra davamında dedi:
Sizə ehtiram xatirinə olmasaydı, onu öldürərdim. İmam Rza (ə)
Məmuna cavabında dedi: “Qardaşım Zeydi Zeyd ibn Əli ilə müqayisə
etmə. Zeyd ibn Əli Ali-Məhəmmədin alimlərindən idi; o, Allahın
razılığı üçün qəzəblənmiş, onun düşmənləri ilə mübarizəyə
qalxmışdı, Allah yolunda da şəhadətə çatdı”.
2.
İmam Baqir (ə) Zeydə çox ehtiram göstərirdi. Belə ki, Şeyx Səduq
Əbil-Caruddan nəql edir ki, deyib: “Mən İmam Baqirin (ə) yanında
olduğum zaman Zeyd daxil oldu. İmamın (ə) gözü ona toxunduqda
buyurdu: O, öz ailəsinin böyüyü və onların qanının qisasını alandır”.
Sonra Zeydə müraciətlə buyurdu: “Əlbəttə, səni dünyaya gətirən
ana seçilmiş insandır, ey Zeyd...”
8
.
3.
Cabir ibn Yəzid Cufidən nəql edilir ki, deyib: “İmam Baqirin (ə)
qardaşı Zeydə baxdığı zaman bu ayəni oxuduğunu gördüm:
6
“Uyunu əxbarir-Riza”, c. 1, fəsil 25, səh. 252, hədis 6.
7
“Uyunu əxbarir-Riza”, c. 1, fəsil 25, səh. 238.
8
Şeyx Səduq, “Əmali”, səh. 334-335, hədis: 11.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
5
“
َني ِذ
َّ
لا
َ
ف
ْم ُه
ْ
ن
َ
ع
َّ
ن َر
ِّ
ف
َ
ك
ُ َ
لَ او
ُ
ل ِت
ُ
ق َو او
ُ
ل
َ
تا
َ
ق َو ي ِليِب
َس
ي ِ
ف او
ُ
ذو
ُ
أ َو ْم ِهِرا
َي ِد ْن ِم او ُجِر
ْ
خ
ُ
أ َو او ُر َجا
َ
ه
ْ
ن ِع
ُ َّ
للَّا َو ۗ ِ
َّ
للَّا ِد
ْ
ن ِع
ْن ِم اًبا َو
َ
ث ُرا َه
ْ
ن
َ ْ
لَا ا َه ِت
ْحَت ْن ِم يِر ْج
َ
ت ٍتا
َّ
ن َج ْم ُه
َّ
ن
َ
ل ِخ
ْ
د
ُ َ
لَ َو ْم ِهِتا
َ
ئ ِّي َس
ُن ْس ُح
ُ
ه
َ
د
ِبا
َوَّثلا
”
“Hicrət edənlərin, öz yurdlarından çıxarılanların, Mənim yolumda
əziyyətə düçar olanların, vuruşanların və öldürülənlərin, əlbəttə,
təqsirlərindən keçəcək və onları (ağacları) altından çaylar axan
Cənnət bağlarına daxil edəcəyəm. (Bu, ) Allah tərəfindən bir
mükafatdır. Gözəl mükafat məhz Allahın dərgahındadır”. “Ali-
İmran”, 195.
Sonra İmam Baqir (ə) Zeydə işarə edib buyurdu: “And olsun
Allaha, o, bu ayənin nümunələrindəndir”
9
.
4.
Əbul Fərəc İsfəhani, Abdullah ibn Cərirdən nəql edir ki, o, Cəfər ibn
Məhəmmədin (ə) Zeydin atının üzəngisindən tutduğunu, ata
mindikdən sonra libasını səliqəyə saldığını müşahidə etmişdi
10
.
Zeydiyyənin kəlami etiqadları
Zeyd ibn Əli Əhli-beytin (ə) etiqadından fərqli olan heç bir əqidəyə
əsaslanmamışdır. Lakin sonralar sair təriqətlərlə təmasda olan Zeydiyyə
alimləri öz məzhəblərinin mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün İmamiyyə
məzhəbinin əqidəsi ilə fərqli olan bəzi etiqadi məsələlər meydana
gətirdilər. Nəticədə bu cərəyan müstəqil fiqhi və kəlami məzhəbə çevrildi.
Zeydiyyə məzhəbinin əsas etiqadi prinsipləri beşdir: tövhid, ilahi ədalət,
müjdə və qorxutmaq, peyğəmbərlik, yaxşılığa dəvət və pislikdən
çəkindirmək.
1. Tövhid
Zeydiyyə məzhəbinin nəzəri tövhidə olan etiqadı Allahın zat, sifət və
ibadətdə təkliyinə iman bəsləməkdən ibarətdir. Əməli tövhiddə isə onlar
insanın tam azadlığını və həmin azadlığın təlabatlarından irəli gələn insanın
Allahdan başqa digər varlıqlara ibadət etməkdə azad olmasını görürlər.
11
Allahın sifətlərinə gəldikdə isə, Zeydiyyə məzhəbi belə bir əqidədədir ki,
Allah-taala zati və feli sifətlərə malikdir. Onlar Allahın sifətlərini Onun zatı
hesab edir, xəbəri sifətlərin yozum və təfsirinə əsaslanır və Onun
sifətlərinin bəşəri sifətlərə bənzədilməsini qətiyyətlə rədd edirlər. Bu
səbəbdən də onlar “yədullah” (Allahın əli) ifadəsini ilahi nemət və qüdrət,
9
“Buhusun fil-Miləl vən-nihəl”, c. 7, səh. 71.
10
Əbul Fərəc İsfəhani, “Məqatilut-talibin”, səh. 87.
11
Əli ibn Əbdülkərim əl-Fuzeyl Şərəfuddin; “Zeydiyyə”: Nəzəriyyə və tətbiq.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
6
“cənbəllah” (Allahla qonşuluq) kəlməsini Allaha itaət və “əynullah” (Allahın
gözü) ifadəsini isə ilahi elm kimi təfsir etmişlər.
12
2. İlahi ədalət
Zeydiyyə etiqadında ilahi ədalət xüsusi yer tutur. Ehtiyac və cəhalətin
mənşəyi olduğu üçün onlar bütün mənfi xüsusiyyətləri Allahın müqəddəs
zatından uzaq hesab edirlər. Bu səbəbdən də Zeydiyyə əqidəsi əşyaların
zatən yaxşı və pis xüsusiyyətlərə malik olması qaydasına (hüsn və qubhi
zati) əsaslanır və Allahın gördüyü işlərin yaxşılıqdan irəli gəldiyi hesab edilir.
Digər tərəfdən də onlar belə bir əqidədədirlər ki, ilahi qəzavü-qədər
Allahın ədalətindən doğur və Allah-taala yalnız haqq-ədalət üzərində
mühakimə edəcək. Bunun üçün də bu məzhəb insanların ilahi qəzavü-qədər
üzündən günaha düçar olmasına dair irəli sürülən nəzəriyyəni qətiyyətlə
rədd edir. Bu məktəbə əsasən, insanın gördüyü bütün işlər onun özünə
aiddir və görülən heç bir yaxşı və ya pis işi Allah-taalaya nisbət vermək
olmaz. Zeydiyyə alimləri Quranda insanın gördüyü işlərə dair istifadə
olunan ifadələri öz etiqadlarının sübuta yetirilməsində əsaslı dəlil hesab
edirlər. Belə ki, Qurani-kərimin bir çox ayələrində “yəksibun” - qazanırlar,
“yəmkurun” – məkr və hiylə edirlər, “yəfəlun” – yerinə yetirirlər, “yəsnəun”
– qururlar, meydana gətirirlər, “yəxliqunə ifkən” – günah edirlər,
“yəkfurun” – küfr edirlər kimi ifadələrdən istifadə olunduğunu müşahidə
edirik. Demək, insanın istər yaxşı, istərsə də pis və xoşagəlməz əməlləri
onun özünə aid olunur.
İnsanın gördüyü bütün işlərdə yalnız onun özünün məsuliyyət
daşımasında və Allahın qəzavü-qədər və iradəsinin gördüyü işlərdə heç bir
təsiri olmamasına dair irəli sürdükləri nəzəriyyədə Zeydiyyə məzhəbi ilə
Mötəzilə məktəbi tamamilə həmrəydir. Lakin “Əmrun bəynə əmrəyn”ə
etiqadlı olan İmamiyyə ilə Zeydiyyə və Mötəzilə arasında müəyyən fikir
ayrılığı vardır.
Bu məktəb digər tərəfdən də Allah-taalanın insanlara onların güc və
bacarığından xaric vəzifələr təyin etməsini qəbahət hesab edir və bunun
ilahi ədalətə uyğun gəlmədiyinə əqidə bəsləyirlər.
3. Müjdə və qorxutma
Bu məsələdə Zeydiyyə ilə Mötəzilə həmfikirdir. Onlar belə bir
əqidədədirlər ki, müjdə və qorxutma Allah üçün vacib və zəruridir. Çünki O,
12
Əmirulhüseyn ibn Bədruddin Məhəmməd; “əl-Əqdussəmin fi mərifəti Rəbbil aləmin”.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
7
möminlərin cənnətə, kafirlərin isə cəhənnəmə daxil olacağına vədə
vermişdir. Bu səbəbdən də O, “vəd” və “vəid” qaydasına əməl etməlidir.
Böyük günahlara gəldikdə də, onlar Mötəzilə kimi “Mənzilətun beynə
mənziləteyn” nəzəriyyəsinə əsaslanırlar. Çünki, Zeydiyyə məzhəbi böyük
günaha düçar olanları fasiq hesab edərək deyir: “Böyük günaha düçar
olanlar nə kafir, nə də mömindirlər”. Onlar belə bir əqidədədirlər ki, kafir və
mömin ifadəsi bu şəxslərə dəlalət etmir. Həmçinin qeyd edirlər ki, böyük
günaha düçar olmuş hər bir şəxs tövbə etmədən dünyasını dəyişərsə, əbədi
olaraq cəhənnəmdə qalacaqdır.
Zeydiyyə ilə İmamiyyə arasında mövcud olan fikir ayrılıqlarından biri də
məhz bu məsələ ətrafındadır. Çünki, İmamiyyə ardıcılları böyük günaha
düçar olan şəxslərin cəhənnəmə daxil olacaqlarını qəbul etsələr də, onların
əbədi olaraq orada qalacaqlarına etiqadlı deyildirlər.
4. Peyğəmbərlik
Peyğəmbərlik məsələsində Zeydiyyə ilə digər İslam təriqətləri arasında
nəzərə çarpacaq ixtilaflar mövcuddur. Onlar peyğəmbərlərin məsum
olmasını və onlara olan ehtiyacların əqlən zəruriliyini qəbul edərək deyirlər:
Şəriət sahibi və ya əvvəlki peyğəmbərlərin gətirdikləri şəriəti təzələyən hər
bir peyğəmbər, hər şeydən əvvəl, Allahın lütfü ilə peyğəmbərliyə təyin
olunmazdan əvvəl böyük günahlardan uzaq (məsum) olmalıdır. Bundan
əlavə, peyğəmbərlik məqamına xələl gətirən və eləcə də onlara qarşı şübhə
yaradacaq kiçik günahlara da yaxın düşməməlidirlər.
Lakin İmamiyyə məzhəbi kiçik və böyüklüyündən, həmçinin şübhə
yaradıb-yaratmamasından
asılı
olmayaraq,
Peyğəmbərləri
bütün
günahlardan uzaq və məsum hesab edir.
5. Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək
Yaxşılığa dəvət və pislikdən çəkindirmək Zeydiyyə məzhəbinin dini
etiqadlarının beşinci prinsipidir. Onlar bu prinsipi belə izah edirlər: Yaxşılığa
dəvət və pislikdən çəkindirmək, nəzəri baxımdan qəlbən təsdiq, dillə iqrar
etmək və əməli olaraq həyata keçirməkdən yəni, Allahın əmr etdiyi şeylərə
dəvət və yasaq etdiklərindən çəkindirməkdən ibarətdir. Praktiki baxımdan
isə haqq-ədalətə kömək, batilə qarşı mübarizə, Allahın, peyğəmbərlərin və
möminlərin izzətinin isbatı üçün əməl, dil və imanın ən aşağı mərhələsi olan
qəlbi ehtiramın vacibliyinə iman gətirməkdir.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
8
6. İmamət
Zeydiyyə nöqteyi-nəzərindən Peyğəmbərdən (s) sonra birinci imam və
xəlifə Əmirəl-möminin Əli ibn Əbu Talib (ə) olmalıdır. Onlar Əlini (ə) xilafət
üçün ən layiqli və bacarıqlı bir şəxsiyyət hesab edirlər. Əqidələrinin sübuta
yetirilməsində Əli (ə) barəsində nazil olmuş “Maidə” surəsinin 55-ci
ayəsinə, habelə “Qədir-Xum” və “Mənzilət” hədislərinə istinad edirlər.
Zeydiyyə məzhəbi Əmirəl-möminin Əli ibn Əbu Talibdən sonra Həsən ibn
Əli (ə) və Hüseyn ibn Əlini (ə) özlərinə imam hesab edir və bu barədə
Peyğəmbərdən (s) nəql olunan bu hədisə əsaslanırlar: “Həsən və Hüseyn
qiyam etsələr də, etməsələr də imamdırlar. Ataları isə onların hər ikisindən
üstündür”.
Zeydiyyə məzhəbi bu hədisi imam Həsən və imam Hüseynin (ə)
imamətini sübuta yetirmək üçün açıq-aşkar sənəd hesab edir. Onlar İmam
Həsən və imam Hüseyn (ə)-ın hər ikisinin övladlarını imamət üçün layiqli
hesab edib deyirlər: Ata tərəfindən həzrət Fatimə (s) övladlarından olan hər
bir şəxs imama xas olan xüsusiyyətə malik olarsa, müsəlmanların rəhbəri
olacaqdır.
Bu məzhəbə görə, imamət üçün lazım olan xüsusiyyətlər şəri
məsələlərdə başqalarından daha elmli olmaq, pəhrizkarlıqda şan-şöhrət
tapmaq, şücaət, səxavət, düşüncə və təfəkkür, din yolunda qiyam və cihad
etməkdən ibarətdir.
Zeydiyyə, Peyğəmbər (s) tərəfindən imam Zeynəlabidin (ə)-ın imamətinə
dəlalət edəcək bir sənədin olmadığını və din yolunda qiyam etmədiyini əldə
əsas tutub onu dördüncü imam hesab etmirlər. Əgər bu iki şərtdən biri
Zeydiyyə tərəfdarları üçün sabit olsaydı, onu imam kimi qəbul edərdilər.
Peyğəmbər (s) tərəfindən imamın haqq olmasına dəlalət edəcək açıq-
aşkar dəlil olduğu təqdirdə, onun qiyam etməsi heç də zəruri deyildir. Bu
səbəbdən də onlar Əli ibn ƏbuTalibdən sonra imam Həsən, imam Hüseyn
və Zeyd ibn Əlinin imamətini qəbul edirlər.
Zeydiyyə təriqətləri
Digər məzhəb və təriqətlər kimi Zeydiyyə məzhəbi də tarix boyu ayrı-ayrı
təriqətlərə bölünmüşdür.
Dinlər və məzhəblər sahəsində tədqiqat aparmış alimlər Zeydiyyə
məzhəbindən ayrılmış qollar barədə müxtəlif nəzərlər irəli sürüblər. Bəziləri
onları üç, bəziləri altı, bəziləri səkkiz, bəziləri isə on altı təriqətə
bölündüyünü qeyd etmişlər. Lakin bizim dövrümüzə onlardan yalnız biri
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
9
gəlib çıxmış, digərləri isə zaman keçdikcə öz mövqeyini itirərək tarix
səhifələrindən birdəfəlik silinmişdir. Hal-hazırda Yəməndə müstəqil məzhəb
kimi fəaliyyət göstərən Zeydiyyə məzhəbinin varisləri özlərini bu məktəbin
yeganə davamçıları hesab edir və bu məzhəblə bağlılığı olan heç bir
cərəyanı qəbul etmirlər. Zeydiyyə təriqətlərindən mühüm olanlarına işarə
edirik:
1. Carudiyyə;
Carudiyyə təriqəti ibn Carud və Ziyad ibn Munzər Həmdanin (h.q.150. və
ya h.q.160.) ardıcıllarının təşkil etdiyi cərəyandır. İbn Carud əvvəllər İmam
Məhəmməd Baqir (ə) və Cəfər Sadiqin (ə) səhabələrindən olmuş və
onlardan hədis nəql etmişdir. Lakin sonralar onlardan ayrılıb Zeydiyyə
məzhəbinə qoşulmuşdur.
Əbu Carud belə bir əqidəyə əsaslanmışdır ki, Peyğəmbər (s) həzrət Əlini
üstüörtülü imamətə təyin etmişdir, lakin o həzrətin vəfatından sonra
camaat başqa birisinə beyət edərək yollarını azmış və nəticədə kafir
olmuşlar.
Onların fikrincə, həzrət Məhəmməd (s) sülaləsinin rəva bildiyi hər bir şey
müsəlmanlara halal və rəva bilmədikləri isə haramdır. Peyğəmbərin (s)
gətirdiyi hər bir şey bu sülalə tərəfindən qorunub saxlanılır və onlar elm
baxımından tamamilə eyni səviyyədədirlər.
13
Carudiyyə Zeyd ibn Əlidən sonra “Nəfsi Zəkiyyə” ləqəbi ilə məşhur olan
Məhəmməd ibn Əbdullah ibn Həsən ibn Əli ibn Əbu Talibin imamətini
qəbul ediblər.
2. Süleymaniyyə;
Bu ad Süleyman ibn Cərir Zeydinin tərəfdalarına verilən addır.
Süleymaniyyə təriqətinin davamçıları belə bir əqdidə olmuşlar ki,
imamət şura tərəfindən təyin olunmalı və imam şuranın rəyi əsasında
seçilməlidir. (Yəni, kiminsə tərəfindən deyil, müsəlman şurası tərəfindən
müəyyənləşdirilməlidir). Əlbəttə, bu iş iki müsəlman şəxsin rəyi əsasında da
həyata keçirilə bilər. Xalqın nəzərində fəzilət sahibi olan şəxsin də seçilməsi
tamamilə mümkün olan bir işdir. Onlar Əbu Bəkr və Ömərin imamətinə dair
belə bir fikirdə olmuşlar ki, ümmət bu şəxsləri öz ictihadları ilə seçdikləri
üçün bu növ hakimiyyəti də qanuni hesab etmək olar. Bununla yanaşı,
onların fikrincə Əli ibn Əbu Talib olduğu bir halda onlara beyət etmək
düzgün deyildi. Lakin onların bu səhvi ictihadi səhv olduğu üçün böyük
13
Növbəxti, “Firəquş-şiə”
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
10
günah hesab olunmur. Qeyd etmək lazımdır ki, Süleymaniyyə təriqəti Aişə,
Təlhə və Zubeyri imam Əliyə (ə) qarşı çıxdıqları üçün kafirlikdə
günahlandırdıqları kimi, Osmanı da öz qətlinə səbəb olan şəraiti yaratdığı
üçün küfrdə ittiham etmişlər. Onlar İmamiyyə məzhəbinin bəda və
təqiyyəyə olan etiqadını tamamilə inkar etmişlər.
Süleymaniyyə təriqəti aradan getsə də, onların imamət mövzusuna dair
bəzi nəzəriyyələri bir sıra təriqətlərdə davam etdirilmişdir. Mötəzilə
alimlərindən bəziləri, o cümlədən Cəfər ibn Mubəşşir və Cəfər ibn Hərb,
Süleyman ibn Cərirənin fikirləri ilə müvafiq olaraq imaməti dinin məsləhətli
işlərindən biri hesab etmişlər. Onların fikrincə tövhid və Allahtanıma
mövzusunda imamətə ehtiyac olmasa da, qəzavət və qanunvericilikdə,
yetimlərin və kimsəsiz qadınların himayəsində, islam cəmiyyətinin
qorunmasında və düşmənə müharibə elan olunmasında imama ehtiyac
duyulur. Bu səbəbdən də imamın elm baxımından hamıdan üstün olması,
hamıdan daha tədbirli və düşüncəli olub xalqın ümumi rəğbətini qazanması
lazım deyildir. Çünki, qeyd olunan ehtiyaclar bu xüsusiyyətlərə malik olan
şəxsin seçilməsi ilə də aradan qaldırılmış olur. Əhli-sünnə alimlərinin
bəziləri də belə bir əqidəyə əsaslanaraq müctəhid olmayan bir şəxsin də
imamətini qanuni hesab etmişlər, bu şərtlə ki, (şəri) hökmlərdə müctəhidə
müraciət etmiş olsunlar.
14
3-4. Salehiyyə və Təbəriyyə;
Salehiyyə Həsən ibn Saleh ibn Həyyin və Təbəriyyə Kəsirun-nəvanın
tərəfdarlarına verilən addır.
Bu iki təriqət əqidə və etiqad baxımından bir-birinə olduqca oxşar
olmuşlar. Onlar imamət mövzusunda Süleymaniyyə ilə həmfikir olmuş, lakin
Osmanın mömin və ya kafir olmasında müəyyən fikir ayrılığına gəlib
çıxmışlar. Onlar deyirlər: Onun barəsində nəql olunan tarixi sənədlərə
müraciət etdikdə, onun “əşəreye mubəşşirə”nin biri olmasına, müsəlman
və ya möminliyinə, cənnət əhlindən olacağına hökm edirik, lakin gördüyü
işlərə yəni, Bəni-üməyyəni dirçəltməsinə, səhabələrin rəyi ilə müxalif
olduğuna və zorakılığa dair rəy verməsinə nəzər saldıqda, küfr etməsinə
dair hökm veririk. Bu səbəbdən də onun haqda qəti qərar çıxarmağa
çətinlik çəkir və onun işini Allah-taalanın öhdəsinə qoyuruq. Əli ibn Əbu
Talibə gəldikdə isə, onlar Peyğəmbərdən (s) sonra onu müsəlman
ümmətinin ən fəzilətli və imamətə hamıdan layiqli şəxs olduğunu hesab
14
“əl-Miləh vən-nihəl”, c. 1, səh. 160
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
11
etmişlər. Əgər o, öz razılığı ilə imaməti başqalarının öhdəsinə buraxıb öz
haqqından keçməyə razı olubsa, biz də onun razı olduğu şeyə razıyıq. Yox,
əgər Əli (ə) bu məsələyə razı olmamışsa, onda Əbu Bəkr özünü həlak
etmişdir.
15
5. Nəimiyyə;
Bu təriqət Nəim ibn Yəmanın davamçılarına verilən addır. Onlar
Peyğəmbərdən (s) sonra Əli ibn Əbu Talibi imamətə daha layiqli və
insanların ən fəzilətlisi hesab etmişlər. Onların fikrincə, İslam ümməti Əliyə
(ə) beyət etməməklə böyük səhvə yol vermişlər. Nəimiyyə təriqəti Osmana
və Əliyə (ə) qarşı çıxan şəxsləri məhkum edərək onları küfürdə ittiham
etmişdir.
6. Yəqubiyyə;
Onlar Yəqub ibn Əli Kufinin tərəfdarları olmuşlar. Rəcəti, qəbir əzabını,
Nəkir və Munkirin sorğu-sualını və şəfaəti inkar edir, Əbu Bəkr, Ömər və
Osmanın xilafətini qanunsuz saymışlar. Lakin onların xilafətini azğınlıq
hesab etməmişlər.
7. Əbrəqiyyə; 8. Əcəliyyə; 9. Mərsiyyə; 10. Səbahiyyə; 11. Qasimiyyə; 12.
Hüseyniyyə; 13. Həsəniyyə; 14. Xəliyyə; 15. Xəşəbiyyə və s.
Zeydiyyə məzhəbində qiyam rəhbərləri
1-
Zeydin qiyamı – Hişam ibn Əbdül Məlikə qarşı (Əməvi hakimi)
2-
Yəhya ibn Zeydin qiyamı – Vəlid ibn Yəzidə qarşı (Əməvi hakimi)
3-
Nəfsi Zəkiyyənin qiyamı; Məhəmməd ibn Abdullah ibn Həsən ibn
Həsən ibn Əli (ə) – Mənsur Abbasi tərəfindən qətlə yetirilib.
4-
İbrahim ibn Abdullahın qiyamı; Məhəmmədin qardaşı – Mənsur
Abbasiyə qarşı
5-
Şəhid Fəxin qiyamı; Hüseyn ibn Əli ibn III Həsən – Hadi Abbasiyə
qarşı
6-
Yəhya ibn Abdullahın qiyamı; Məhəmmədin qardaşı – Harun ər-
Rəşid Abbasiyə qarşı
7-
İbn Təbatəbin qiyamı; Məhəmməd ibn İbrahim ibn İsmayıl ibn
İbrahim ibn II Həsən – Məmun Abbasiyə qarşı.
8-
Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Zeydin qiyamı – Məmun Abbasi
Zeyd ibn Əli, Yəhya ibn Zeyd, (Nəfsi Zəkiyyə ləqəbi ilə məşhur olan)
Məhəmməd ibn Əbdullah, İbrahim ibn Əbdullah, İsa ibn Zeyd, Yəhya ibn
Əbdullah, İbn Təbatəba və Hüseyn ibn Əli Sahibul-Fəxlə yanaşı, Zeydiyyə
15
“əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1.
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
12
məzhəbinin bir çox görkəmli şəxsiyyətləri olmuşdur. Tarix boyu onlar
tərəfindən yüzlərlə kitab və elmi əsərlər yazılmışdır. Burada misal olaraq
onlardan bir neçəsini gətiririk:
1. Əhməd ibn İsa ibn Zeyd; (157-247 h.q.) Zəhəbi öz kitabında onun
“Siyam” (Oruc) adlı yazdığı kitabın adını çəkmişdir. Lakin onun “Əmali”
adlanan başqa bir əsəri daha çox şöhrət qazanmışdır. Bu kitab Əllamə Əli
ibn İsmail tərəfindən “Rəbus-səd” ünvanı altında üç cilddə nəşr
olunmuşdur. Əhməd ibn İsa bu kitabda Peyğəmbər (s) və onun Əhli-
beytindən 2790 hədis nəql etmişdir ki, onların əksəriyyəti Əli ibn Əbu Talib
(ə)-dan qeyriləri tərəfindən nəql olunmuşdur.
2. Qasim ibn İbrahim Təbatəba; (169-246 h.q.) O, Yəməndə Zeydiyyə
məzhəbinin bünövrəsini qoymuş Yəhya ibn Hüseynin babası olmuşdur.
Əqidə və fiqhə dair bir çox kitablar yazmışdır. “əd-Dəlilul-kəbir”, “Kitabul-
ədl vət-tovhidul kəbir”, “ər-Rəddu ələn-nəsara”, “əl-Mustərşid”, “Təvilul-
ərşi vəl-kursi”, “əl-Fəraiz vəs-sünən” və “Siyasətun-nəfsi” kitablarını buna
misal çəkmək olar.
3. Yəhya ibn Hüseyn ibn Qasim; “İmamul-Hadi” ləqəbi ilə məşhur olan
bu şəxs Yəməndə Zeydiyyə hökumətini təsis etmişdir. O, bu təriqətin
bünövrəsini qoyduqdan sonra 77-yə yaxın elmi əsərlər yazmışdır. “əl-
Muntəxəb fil-fiqh”, “əl-Fununu fil-fiqh”, “əl-Məsail”, “ər-Riza”, “Məzariə”,
“Kitabut-təvhid”, “Kitabul-imamət”, “İsbatun-nubuvvəti vəl-vəsiyyə”, “əl-
mizan bəynə mənzilətəyn”, “əd-Diyanə”, “əl-Xəşiyyə” və “Məanil Quran”
kitablarını buna misal çəkmək olar.
4. “ən-Nasiru lil-həqq” ləqəbi ilə məşhur olan Əbu Məhəmməd Həsən
ibn Əli Ət-tərvəş; (230-304 h.q.) Təbəristanda Zeydiyyə məzhəbinin
bünövrəsini qoyan bu şəxs “əl-Bəsat”, “ət-Təfsir”, “əl-Huccacul-vazihə” və
“Əmali” kimi elmi əsərlərin müəllifi hesab olunur.
5. “İmamul-Mürtəza” ləqəbi ilə məşhur olan Əbul Qasim Məhəmməd
ibn Yəhya; (287-313 h.q) Bu şəxs “əl-Usul fil-ədl vət-təvhid”, “Təfsirul-
Quran”, “əş-Şərhu vəl-bəyan”, “Cəvabu məsail ibn Məhdi”, “Cəvabu ibn
Fəzlil-Qərməti”, “ər-Rəsailussəbil-muntəqa” adlı kitabların müəllifidir.
6. “əl-Hakimul-Cəsmi” ləqəbi ilə məşhur olan Möhsin ibn Məhəmməd
ibn Kiramə; (413-494 h.q.) Bu şəxs dövrünün tanınmış kəlam alimlərindən
olmuşdur və məşhur alim Zəməxşərinin müəllimlərindən biri hesab olunur.
42-yə yaxın kitab və elmi əsər yazıb yaratmışdır. “ət-Təhzib”, “Şərhu
------------------------------------------------------------------------------------ İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ (Dərslik)
-------------------------------------------------------------------------
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ
-
13
uyunul-məsail”, “ət-Təsiru vəl-məsur”, “əs-Səfinə”, “əl-İmamə”, “Cəlaul-
əbsar” və başqalarını buna misal çəkmək olar.
7. “əl-Məhdi lidinillah” ləqəbi ilə məşhur olan Əhməd ibn Yəhya ibn
Mürtəza. (764-840 h.q) Fiqh və üsul sahələrində Zeydiyyə məzhəbinin
görkəmli alimlərindən olmuş bu şəxs “əl-Bəhruz-zuxar” adlı kitabın müəllifi
hesab olunur.
ARDI VAR...
Dostları ilə paylaş: |