«Əl-məHDİ (əc)» İslam maarif məDRƏSƏSİ MÜQƏDDƏs qum şƏHƏRİ
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ MÜQƏDDƏS QUM ŞƏHƏRİ 2016 - 2017
İSLAM MƏZHƏBLƏRİ və TƏRİQƏTLƏRİ XƏYAL TOFİQOĞLU
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
1
BİSMİLLAHİR RƏHMANİR RƏHİM 1
Giriş Əşairə və ya Əşərilər Əbul Həsən Əşərinin (260-324 h.q.) ardıcıllarına deyilir. Gördüyümüz kimi Mötəzilə məktəbi böyük günahan bulaşanın hökmü və iman və əməl məsələsində müəyyən dərəcədə iki ziddiyyətli təriqət – Xəvaric və Murciə təriqətlərinin inikası idi. Əbul Həsən Əşəri isə Mötəzilənin ağıldan maksimum istifadə metodu ilə Əhlul-hədisin ağıldan minimum yararlanma üslubu arasında ortaq məxrəc tapmağa çalışırdı. Hicri tarixlə ikinci yüzillikdə İslam dünyasında bu iki nəzəri cərəyan yayılmaqda və bir-birinə qarşı gəlməkdə idi: birinci cərəyan ağılı etiqadlar müstəqil qaynaq və İslamın müdafiəsindən ötrü bir metod hesab edərək, istifadəsində ifrata yol verirdilər. Digər tərəfdən, ikinci cərəyan ağlın hər hansı formada etiqadlarda istifadəsini mümkünsüz sayır, heç bir təhlil və fikir yürütmədən nəqlin zahirini dini maarifdə meyar və sənəd göstərirdilər. IV əsrin əvvəllərində Əşairə məzhəbi Əhlul-hədis etiqadlarının müdafiəsi adı altında əməldə bu iki cərəyanı mötədilləşdirmək və orta yolu göstərmək məqsədilə əqlə və nəqlə müvafiq formada meydana qədəm qoydu. Əbul Həsən Əli ibn İsmayıl Əşəri gənclik dövründə mötəzili etiqadlarına qəlbən tam bağlı idi. Onların etiqad prinsiplərini öz zamanında Mötəzilənin
1 Əşəriyyə, əşərilər
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
2
ən məşhur ustadlarından olan Əbu Əli Cubbainin yanında öyrənmişdi. O, qırx yaşına kimi Mötəzilə müdafiəçilərindən sayılırdı və bu xüsusda çoxlu kitablar yazmışdı.
Əşairə məzhəbinin banisi Əbul Həsən Əli ibn İsmail Əşəridir. O, Süffeyn müharibəsində həkəmiyyətin qarşı tərəfini öhdəsinə alan Əbu Musa Əşərinin nəvələrindəndir. Əbul Həsən Əşəri hicri tarixlə 260-cı ildə Bəsrədə dünyaya gəlmiş 324-cü, yaxud 330-cu ildə isə Bağdadda vəfat etmişdir. Atası Əbi Bişr adı ilə tanınan İsmail ibn İshaq Əhlul-hədisin tanınmış ardıcıllarından idi. Bu üzdən Əşəri uşaqlıqda Əhlul-hədis etiqadı ilə tanış oldu. Atasının ölümündən sonra
anası, Mötəzilənin tanınmış şəxsiyyətlərindən olan Əbu Əli Cəbai ilə nigaha girdi. Əbul Həsən o vaxtdan etibarən anası ilə birlikdə atalığının evində yaşamağa və gənclik çağından onun tərbiyəsi altında böyüməyə başladı. Əşəri uzun müddət Əbu Əlinin şagirdi olmuşdur. Amma qırx yaşında ikən, Mötəzilə məktəbindən ayrılıb növbəti dəfə Əhlul-hədisə üz gətirmiş və bu məzhəbin təbliğatçısına çerilmişdir. O, Cəbaidən təhsil aldığı dövrlərdə Əhlul-hədis məktəbinin zəif nöqtələrini anladığına görə, Mötəzilə məzhəbindən üz döndərdikdən sonra onların öz kəlamı üslubundan istifadə edib etiqadi araşdırmalarda əqli bəhslərdən faydalanmaqla həmin zəiflikləri aradan qaldırmaq istəmişdir. Həqiqətdə o, Mötəzilənin əqlə ifratçı dərəcədə üstünlük vermələri ilə Əhlul- hədisin zahiri mənaları əxz etmələri arasında olan orta mövqeli bir məzhəb yaratmaq fikrində olmuşdu. Buna görə də Əhlul-hədisin etiqadi əsaslarında və onların kəlami nəzərlərində müəyyən dəyişikliklər edərək və öz adı ilə bağlı Əşairə məzhəbini yaratmışdı. Bundan sonra onun ardıcılları əşərilər adlandırılmışdı. Əbul Həsən Əşəri Mötəzilə məktəbindən üz döndərdikdən sonra bir çox kitablar yazmışdı ki, bəzi tarixçilər sayının 300 cildə qədər olduğunu yazıb. İbn Əsakir öz “Tarix” kitabında onun qələmə aldığı 93 kitabın adını qeyd etmişdir. Əlbəttə, bizim günümüzə yazdığı əsərlərdən yalnız bir qismi gəlib çıxmışdır. Bu kitablardan “əl-İbanətu ən usulid-diyanə”, “Məqalatul- İslamiyyin vəxtilafil musəllin”, “İadətul-burhan”, “ət-Təbyin”, “əş-Şərhu vət- təfsil”, “əl-Lumətu fi rəddi əla əhliz-ziyəci vəl-bidə”, “İstihsanul xuvzi fi ilmil kəlam” kimi məşhur əsərlərin adını çəkmək olar. Bu kitablar arasında “əl-
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
3
İbanə”, “Məqalatul-İslamiyyin” və “Lumə” daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Çünki onlar Əşairə məzhəbi əqidəsinin məzmununu açıqlayır. Nəzərə çarpan odur ki, Əşairə “əl-İbanə” kitabını Mötəzilə məzhəbindən qayıtdığı və Əhlul-hədisin etiqadlarını müdafiə etdiyi dönəmdə yazmışdır. Səbəbi isə bu kitabla Əhməd ibn Hənbəlin “əs-Sunnə” kitabı arasında ciddi bənzərliyin olmasıdır. Amma “Lumə” kitabı “əl-İbanə” kitabı ilə əsaslı şəkildə fərqlənir və orada Əşərinin xüsusi nəzərləri bəyan edilmişdir 2 . Əşərinin görüşləri Bu hissədə Əşərinin bəzi etiqadlarında əşəri metodunun nəticələrini göstərməyə çalışacağıq. Bu üzdən onu etiqadı ilə Əhlul-hədis və Mötəzilə etiqadı arasında müqayisə aparacağıq: 1. Xəbəri sifətlər: Kəlam elmində Allahın sifətlərini zati və xəbəri sifətlərə bölürlər. Zati sifətlər dedikdə, ağlın Allah üçün isbat etdiyi elm və qüdrət kimi kamal sifətlər nəzərdə tutulur. Xəbəri sifətlər isə ayə və hədislərlə gələn və ağlın özbaşına Allah üçün isbat etmədiyi sifətlərdir. Allahın əl, ayaq və üzə sahib olması kimi xəbəri sifətlər xüsusunda kəlamçılar arasında fikir ayrılığı var. Əhlul-hədisin “Muşəbbihətun həşəviyyə” adlanan bir qrupu 3
Allahın xəbəri sifətləri məxluqlarda olduğu keyfiyyətdə mövcuddur. Bu üzdən Xaliq və məxluq arasında tam oxşarlıq vardır. Şəhristani Əhlul-hədisin bəzirlərindən nəql edir ki, Allaha toxunmağın, əl-ələ görüşməyin və boynuna sarılmağın mümkünlüyünə inanırlar 4 .
Əhlul-hədisin başqa bir qrupu xəbəri sifətlərdə təfvizə inanırlar. Onlar Allahın xəbəri sifətləri haqqında nəzər bildirməkdən imtina edir və mənalarını Allaha həvalə edirlər. Malik ibn Ənəsin Allahın ərşə yüksəlməsi ilə bağlı suala cavabı bu görüşün göstəricisidir. Amma Mötəzilə Allahı məxluqa bənzəməsindən uzaq bilirdikləri üçün Onun əl, ayaq və üzə sahib olmasını inkar etmələri də aydın məsələdir. Digər tərəfdən, Quran ayələri və Peyğəmbər (s) hədislərində bu sifətlər dəfələrlə Allaha nisbət verilib. Mötəzilə bu
2 “İslam məzhəbləri ilə tanışıq”, səh. 58-59; “Kəlami məzhəb və təriqətlər”, səh. 63. 3 Allahı məxluquna bənzətdiklərinə görə bu qrupa “müşəbbihə”, “həşu” doldurmaq mənasından olduğu üçün “həşəviyyə” deyilir. 4 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 105.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
4
problemin çıxış yolunu xəbəri sifətləri təvil və yozmaqda görmüşlər. Misal üçün, Allahın əlini (yədullah) ilahi qüdrətə təfsir etmişlər. Əşəri bir tərəfdən xəbəri sifətlərin isbatı ilə bağlı “Əshabu hədis”in nəzərini qəbul edir, digər tərəfdən “bənzətməmək” və “tay tutmamaq” qeydlərini bu sifətlərə əlavə edirdi. O deyir: “Həqiqətən də, Allahın iki əli var, amma heç bir keyfiyyətə malik deyil. Necə ki, Allah özü buyurur: “Əksinə, onun hər iki əli açıqdır” (Maidə:64). Habelə Allahın gözü var, amma keyfiyyəti yoxdur. Necə ki, Allah buyurur: “... gözlərimiz önündə üzüb gedirdi” (Qəmər: 14) 5 . 2. Cəbr və ixtiyar: Əhlul-hədisin ilahi qəzavü-qədərə etiqad bəsləməsi və bu etiqadı insanın ixtiyarı ilə bir yerə sığdıra bilməməsi səbəbindən praktiki olaraq insanın öz işində rolunu təsvir edə bilmədilər. Bu üzdən cəbr (məcburilik) nəzəriyyəsinə düçar oldular. Bu mövzu Əhməd inb Hənbəlin Etiqadnaməsində gələn cümlələrdə aydın gözə dəyir. Bundan fərqli olaraq, Mötəzilə insanın ixtiyari işlərində mütləq azadlığına inanır və bu kimi işlərdə ilahi qəzavü- qədərə yer görmürdülər. Əşərinin etiqadına görə ilahi qəzavü-qədər ümumilik daşıyır, insanın ixtiyari işlərini də Allah yaradır. Digər tərəfdən insanın ixtiyari işlərinə rol qazandırmağa çalışdı. O, bu rolu kəsb nəzəriyyəsi şablonunda bəyan etdi. Belə ki, sözügedən nəzəriyyə Əşərinin nəzərləri arasında ən mühüm və ən mürəkkəb nəzəriyyədir. Həmin nəzəri təfsilatı ilə bəyan edirik: “Kəsb” Quranda gələn kəlmələrdən biridir. Bir çox ayələrdə bu kəlmə və eyniköklü sözlər insana nisbət verilmişdir 6 . Bəzi kəlamçılar Əşərinin bu kəlmə ilə bağlı fikrini açıqlayan sözlərindən faydalanıblar. O, “kəsb”ə xüsusi məna verməklə, onu cəbr və ixtiyar məsələsi və insanın ixtiyarı işinin tərifində öz nəzərinin mehvəri qərar verdi. Hərçənd, Əşəridən öncə də kəlamçılar bu xüsusda söz demişdi, amma Əşəridən sonra “kəsb” kəlməsi onun adına elə yazıldı ki, kəsb nəzəriyyəsinə işarə edildiyi zaman ixtiyarsız olaraq, Əşəri adı zehnə gəlirdi.
5 əl”İbanə”, səh. 22. 6 Nümunə üçün baxın: “Bəqərə”: 81; “Nisa”: 11-112; “Tur”: 21; “Muddəssir”: 38; “Rum”: 41; “İbrahim”: 51.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
5
Ondan sonra əşəri məslək kəlamçıların hər biri Əşərinin dediyindən fərqlənən xüsusi təfsirlər verməyə başladılar. Burada yalnız Əşərinin öz təfsiri əsasında kəsb nəzəriyyəsini bəyan edəcəyik. Onun nəzəriyyəsinin qaydaları belədir: 1.
təsirli olan “qədim qüdrət”, bir də feilin icadında təsiri olmayıb yeganə faydası sahibinə özündə azadlıq və ixtiyar hiss etdirən və işi bacarmaq təəssüratı yaradan “hadis qüdrət”. 2.
İnsanın feili Allahın məxluqudur. Bu mövzu Əşəri üçün ümumi bir qaydadır. Belə ki, Allahdan başqa qüdrət yoxdur və hər şey, o cümlədən insanın bütün işləri Allahın məxluqudur. O, israrla bildirir ki, “işlərin həqiqi faili Allahdır” 7 . Çünki yaradılışda təkcə qədim qüdrət təsirlidir və bu qüdrət Allaha məxsusdur. 3.
insanın onun üçün yaradılmış işləri kəsb edir. 4.
Kəsb, fəaliyyət yaradılışının insandakı hadis qüdrətin yaradılışı ilə qovuşmasıdır. Əşəri yazır: “Mənim həqiqət bildiyim budur ki, kəsbin mənası, fəaliyyətin hadis qüvvəsi ilə birgə və eyni vaxtda meydana gəlməsidir. Deməli, feili kəsb edən o şəxsdir ki, iş hadis qüdrətlə birgə onda meydana gəlmişdir 8 . Misal üçün, şəxs yol gedir və ya yol getməyi kəsb edir – dediyimiz zaman, yəni Allahın yol getməyi şəxsdə xəlq etməsilə yanaşı onda hadis qüdrət də yaradır ki, işi öz ixtiyarı ilə yerinə yetirdiyini hiss eləsin. 5.
ixtiyari işdə insan işi yerinə yetirdiyi zaman hadis qüdrətə sahib olduğu üçün, azadlıq hiss edir. Qeyri-ixtiyari işdə isə insan belə bir qüdrətə sahib olmadığından dolayı məcburiyyət və zərurət hiss edir 9 .
6.
İnsan bir işi kəsb etməsinə rəğmən, kəsb özü də Allahın məxluqudur. Əşəriyə görə bu məsələnin səbəbi tam aydındır. Birincisi, əvvəlki qaydaya əsasən, hər şey, o cümlədən kəsb
7 “əl-Lumə”, səh. 39. 8 “Məqalatul-İslamiyyin”, c. 2, səh. 199; “əl-Lumə”, səh. 42. 9 “əl-Lumə”, səh. 41.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
6
Allahın yaratdığıdır. İkincisi, kəsb feil və hadis qüdrətin insanda birləşməsidir. Həm işi, həm də hadis qüdrəti Allah xəlq etdiyi üçün, bu ikisinin yaxınlığı və birləşməsi də Allahın məxluqudur. Əşəri bu məsələni bəyan edərkən Quran ayəsindən dəstək alır: “Allah sizi və əməl etdiklərinizi xəlq etmişdir”. (Saffat: 96) 10 .
Belə bir sual yaranır ki, əgər kəsb məxluqdursa, niyə insana aid edir və onun əməli olduğunu deyirik. Cavab olaraq, Əşəri inanır ki, kəsbedici olmağın meyarı kəsbi yaratmaq yox, kəsb obyekti olmaqdır 11 . Misal üçün, hərəkəti yaradana deyil, hərəkətin nüfuz etdiyi şeyə mühərrik deyirlər. Burada da, insan kəsbin ünvanı, yeri olduğu üçün kəsbedici deyirlər 12 . Nəticədə, ilahi ənənəyə müvafiq olaraq, muxtar insandan bir iş baş verdiyi zaman, Allah vahid zamanda işi və hadis qüdrəti insanda xəlq edir. İnsan yalnız iş və hadis qüdrətin və nəticə etibarı ilə kəsbin obyektidir. Deməli, Əşərinin insanın ixtiyarı işindən anladığı cəbrdən başqa bir şey deyil. Hansı ki, Əhlul-hədis və Cəbriyyə daha öncə kəşf etmişdilər. Bu mövzuda Əşərin Əhlul-hədisdən fərqi nəzəri və əqli çalışqanlığıdır. O iş ki, Əhlul-hədisin nəzərində nalayiq və faydasızdı.
Əhlul-hədisə görə ilahi kəlam həmin səs və hərflərdir, hansı ki, Allahın zatına bağlı və qədimdirlər. Onlar bu mövzuda o qədər mübaliğəyə yol verdilər ki, bəziləri Quranın cild və vərəqlərini belə qədim saydılar. Mötəzilə də Allahın kəlamını səs və hərfdən ibarət bilirdi, amma qədim saymırdı. Onlara görə, Allah öz kəlamını “Lövhi- məhfuz”da və ya Cəbrayılda, yaxud Peyğəmbərdə (s) xəlq edir. Bu üzdən Allahın kəlamı hadisdir. Əşəri orta yol tapmaq cəhdi ilə kəlamı iki qismə böldü; birinci qisim səs və hərflərdən təşkil olunan adi sözlərdir. Bu xüsusda Mötəziləyə haqq verərək adi kəlamı hadis saydı. İkinci qisim kəlamı
10 “əl-Lumə”, səh. 37. 11 “əl-Lumə”, səh. 40. 12 “əl-Lumə”, səh. 40.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
7
isə nəfsi (subyektiv) bilərək Əhlul-hədis kimi Allahın kəlamını zata bağlı və qədim hesab etdi. Həqiqi kəlam da nəfsi kəlamdır, hansı ki, nəfsə köklənir və sözlər vasitəsilə bəyan edilir. Nəfsi kəlam vahid və sabit olduğu halda, adi söz kəlamı qeyri-sabitdir. Nəfsi kəlamı fərqli ifadələrlə bəyan etmək olar 13 . 4. Allahın görünməsi: “Müşəbbihə həşəbiyyə” adlanan bir qrup Əhlul- hədis ardıcılları Allahı gözlə görməyin mümkünlüyünə inanırdı. Mötəzilə isə Allahı hər şəkildə görməyi inkar edirdi. Əşəri bu mövzuda da, ifrat və təfritə uğramamaqdan ötrü ortaq məxrəc axtararaq, Allahın görünən olması qənaətinə gəlir. Amma ona görə Allahın görünməsi digər cisimlərin görünməsi kimi deyil. Allahın görməyin tələbi onu məxluqata bənzətmək deyil 14 .
Əşairənin “dəlilul-vücud” kimi məşhur əqli sübutuna əsasən, mövcud olan hər şey görünə biləndir, arada maneənin olması halı isə istisnadır. Daha dəqiq desək, əşyaların sırf varlığı görünmə imkanını qaçılmaz edir. Allah da bir varlıqdır, görünmə zərurəti qeyri- mümkünlüyü gərəktirmədiyi üçün, əqli baxımdan görünməsi mümkündür 15 .
5. İşlərin yaxşı və pisliyi: Mötəziləyə görə işlər həqiqi və zati olaraq yaxşı və pisdir, ağıl da - ən azından bəzi məqamlarda – bu yaxşı və pisi dərk etməyə qadirdir. Əhlul-hədis isə bir qayda olaraq, işlərin yaxşı və pis olmasını inkar edirlər. Əşairə yaxşı və pisi şəri hesab edir. Çünki, bütün fəaliyyətlər maddidir və heç bir iş öz-özlüyündə tərif və ya məzəmmət, mükafat və cəza gərəktirmir. Təkcə şəriət sahibinin əmri ilə belə bir xüsusiyyət tapır. 6. İmkandan artıq vəzifə: Taqətdən artıq təklif bu mənadadır ki, Allah bəndəsinə bacarmadığı bir iş tapşırsın. Sual bundadır ki, insana belə bir vəzifəni rəva görmək və icra etmədiyinə görə cəzalandırmaq olarmı? Mötəzilə yaxşı və pisin əqli olduğunu qəbul etdikləri üçün, belə bir təklifi ağılasığmaz və qeyri-mümkün sayırlar. Allahın belə bir iş görməsi yolverilməzdir. Əşairə yaxşı və pisin əqli olmasını inkar etməsi və bir işin Allaha vacib olmadığını qəbul etdiklərinə görə,
13 “Şərhul-məvaqif”, c. 8, səh. 115-116. 14 “əl-Lumə”, səh. 32. 15 “əl-Lumə”, səh. 32; “əl-İqtisad fil-itiqad”, səh. 41-46; “əl-Mətalibul-aliyyə”, c. 2, səh. 81- 87.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
8
Allah üçün hər işin mümkün olduğuna inanırlar, hətta insana bacarmadığını yükləsə belə. Ondan sadir olan hər əməl gözəldir 16 .
Əşəri məzhəbinin təkamülü Əşəri düşünə meydanına elə bir zamanda qədəm qoydu ki, onun etiqadlarını qəbul etmək üçün ictimai-mədəni şərait tam hazır idi. Digər tərəfdən mötəzililərin öz qızıl dövründə kəskin mövqe sərgiləməsi müqəddəs qəzəbləri oyatmış, ümumi əhalinin qəzəbini də öz ardınca gətirmişdi. Belə bir şəraitdə Əşairə, Maturidiyyə və Təhavinin meydana gəlməsi müsbət qarşılandı. Əşəri öz düşüncələrini İbn Hənbəl görüşlərinin davamı sayırdı. O, bu xüsusda deyirdi: “Etiqad bəslədiyimiz din Allahın kitabı, Peyğəbərimizin (s) sünnəsi və böyüklərdən, yəni səhabə, tabein və hədis öndərlərindən nəql edilənlərdir. Biz bundan yapışmışıq. Və Əbu Abdullah Əhməd ibn Məhəmməd ibn Hənbəlin... dediklərinə inanır, onun əqidəsinə zidd olanlara qarşıyıq” 17 . Hənbəlilərin ona tərəddüd etməsinə rəğmən, bu görüş o dövrün alim və fəqihləri tərəfindən müsbət qarşılandı və təsdiqləndi. Məlum olduğu kimi Əşəri təfəkkürünün yayılması və sonralar Əhli-sünnə məzhəbi adı alması münbit zəmindən əlavə, iki cərəyana borcludur: a)
ya Əşəri təfəkkürü tərəfdarlarına: -
Alimlərin bir hissəsi məzhəb xaricindən onu gücləndirir, xalqı Əşəriliyə dəvət edirdilər. Nümunə üçün, Əbu İshaq Şirazi (vəfatı: 476 h.q.) fitva vermişdi ki, Əşərilər Əhli-sünnənin dostları və şəriətin köməkləridir. Belə ki, bidətçi, qədəri və rafizinin rəddindən ötrü meydana gəlmişdi. Kim onları diqqətə almasa, Əhli-sünnəni xırda tutmuşdur 18 .
-
Digər bir hissəsi isə məzhəb daxilindən Əşəri təfəkkürünün prinsiplərini gücləndirməklə məşğul idi; onları təkmilləşdirir və başqalarına çatdırırdılar. b)
öncə qurulan hökumətin əməli təsdiqinə.
16 İmkandan artıq təklifin dərəcələri haqqında bilmək üçün müraciət edin: “Şərhul- məvaqif”, c. 8, səh. 200-202. 17 İbrahim Həsən, “Tarixul-İslam”, c. 2, səh. 162-163. 18 “İslam təriqətləri tarixi,” c. 1, səh. 237.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
9
Əşərinin doğumundan on iki il öncə Mütəvəkkil Abbasinin taxta çıxması ilə xalq Mötəzilə ilə həmrəy və əməkdaş olmaqdan çəkinməyə başladı.
Bu hissədə Əşairənin məşhur kəlamçılarının bir neçəsini – hansı ki, məzhəb banisindən sonra Əşəri kəlamının təkmilləşməsi və rəvacı istiqamətində mühüm rol oynamışdılar – müxtəsər formada qeyd edirik:
Bəsrədə dünyaya gəlmiş və Bağdadda vəfat etmişdir. Əşəri kəlamçılarının öndərlərindəndir. Belə ki, Əşairə məktəbinin yayılmasında olmazın xidmətlər göstərmişdir. İbn Xəldun onun barəsində deyir: “Əşairənin kəlami məktəbinə rəhbərlik edirdi. Onda islahatlar apardı və kəlami sübutların əsaslandırıla biləcəyi əqli müqəddimələr yaratdı... lakin onlar fəlsəfi elmlərə bənzədiyi üçün (əşəri) kəlamçıları tərəfindən müsbət qarşılanmadı 19 . Baqilanın çoxl təlifi olduğunu desələr də hazırda mövcud olanları bunlardır: “İcazul-Quran”, “Təmhidul-əvail və təlxisul-dəlail” və “əl-İnsaf fi əsbabil xilaf”. 2. Əbdul Məlik Cüvəyni (vəfatı: 478 h.q.): “İmamul-hərəmeyn”kimi məşhurdur. Cüvəyni Nişapurda dünyaya gəlmiş, elə orada da, dini təhsil almağa başlamışdır. Şafiinin fiqhində və Əşərinin kəlamında müctəhid və nəzər sahibi oldu. O, cəbr və ixtiyar məsələsində Əşəri nəzəriyyəsinə qarşı çıxaraq, ixtiyar nəzəriyyəsini irarxik və şaquli səbəblər əsasında təhlil etmişdir. Buna görə də Şəhristani demişdir: “O, bu nəzəriyyəni ilahi hikmət sahiblərindən iqtibas etmiş və kəlam örtüyü altında dilə gətirmişdir” 20 . Cüvəyninin kəlam sahəsində ən məşhur iki təlifi – “əş-Şamil fi usulid-din” və “əl-İrşad fi usulid-din” kitablarıdır. 3. İmam Məhəmməd Qəzali (vəfatı: 505 h.q.):
Hicri tarixlə 450-ci ildə Tus ətrafında dünyaya gəlib. Dini təhsil almaqdan ötrü Nişapura yollana Qəzali “İmamul-hərəmeyn”i tanıyandan sonra onun şagirdi olur. Sonra Nizamul-Məliklə münasibət yaradır və 484-cü ildə Bağdadın Nizamiyyə universitetinin ustadı seçilir. O, həyatının otuz altıncı ilində dərin fikri və ruhi böhranla üzləşir. Bu üzdən tədris kürsüsü və
19 “İbn Xəldunun müqəddiməsi”, səh. 465. 20 “əl-Miləl vən-nihəl”, c. 1, səh. 99.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
10
ailə mühitini tərk edərək, on il müddətində İslam şəhərlərini təkbaşına gəzib dolaşır. Bütün vaxtını təfəkkürə, sufi sayağı ruhi riyazətlərə sərf etdi. Qəzali bu müddətdə ən məşhur kitablarını, xüsusilə “İhyau ulumid-din”i qələmə aldı. Nəhayət, 499-cu ildə səfərdən dönüb Nişapura, tədris etdiyi Nizamiyyət mədrəsəsinə qayıtdı
21 . Amma iki ildən sonra növbəti dəfə tədrisi tərk edərək, Tusa yollandı və 505-ci ildə doğulduğu vətənində vəfat etdi. Qəzalinin kəlam elmi xüsusunda iki ziddiyyətli nəzəri vardır: bir yerdə afətlərindən dolayı bu elmlə məşğul olmağı qadağan edir və yalnız iki dəstəyə - qəlbində şübhə yaranan və nəsihətli, adi sözlərə və eləcə də Allah Rəsulundan (s) nəql edilən xəbərlərlə toxtamayan, bir də dini şübhəyə düçar olmayıb, lakin kəlam elmini öyrənib şübhəyə düşmüşə çarə etmək istəyən şəxslərə - kəlamı oxumağa icazə verir. Başqa yerdə isə kəlamı tərifləyir və onu öyrənməyi vacib bilərək, deyir: “Tövhid elmi elmlərin ən əşrəfi, ən gözəli və ən kamilidir. Bu elm zəruri və təhsili – şəriət sahibinin: “Elm öyrənmək bütün müsəlmanlara vacibdir” dediyi kimi – əqli baxımdan hamıya vacibdir” 22 . Bu iki nəzəri bir yerə yığmaq istəsək, birincisi o dövrdə rəvac tapmış topik arqumentlərə əsaslanan kəlami metodlara, ikincisi kəlam elminin özünə aiddir.
Əşairə məktəbinin təfəkkürünü darma-dağın edən məşhur əşəri kəlamçılarındandır. O, fəlsəfə, kəlam, məntiq, əxlaq, usuli-fiqh, fiqh, riyaziyyat, astronomiya, tibb və s. kimi müxtəlif əqli və nəqli elm ixtisasları üzrə təhsil almış, tədqiqatlar aparmış və əsərlər yazmışdır. Bunların arasında kəlam elminə dair əsərləri daha zəngindir. Razinin məşhur kəlami əsərlərindən bəziləri bunlardır: 1. “əl-Ərbəin fi usulid-din”; 2. “Əsasut-təqdis” (Təsisut-təqdis); 3. “Şərhu Əsmaillahil-husna”; 4. “Muhəssilu əfkaril-mütəqəddimin vəl-mutəxxirin”; 5. “əl-Mətalibul- aliyə”. Fəxrəddin Razi qayda və prinsiplərdə əşəri məktəbinə tabe olsa da, amma öz arqumentlərində məntiq və fəlsəfədən yararlanırdı. Bu baxımdan Əşairə kəlamını dəyişdi və ona güc verdi.
21 Müraciət edin: “İslam fəlsəfəsinin tarixi”, səh. 242-244; “İslam dünyasının fəlsəfə tarixi”, c. 2, səh. 518-521. 22 “İslam dünyasının fəlsəfə tarixi”, c. 4, səh. 541.
------------------------------------------------------------------------- «ƏL-MƏHDİ (əc)» İSLAM MAARİF MƏDRƏSƏSİ -
11
5. Əbdul Kərim Şəhristani (vəfatı: 548):
O, hicri tarixlə 479-cu ildə Xorasanda yerləşən “Şəhristan”da dünyaya gəldi. Şəhristani məşhur “əl-Miləl vən-nihəl” kitabının müəllifidir. İslam məzhəbləri və təriqətləri mövzusunda bu təlif ən məşhur kitablardandır. O da, əşəri kəlamının nəzər sahiblərindən olmuş və “Nihayətul-iqdam fi ilmil- kəlam” əsərini bu xüsusda təlif etmişdir. ARDI VAR...
Yüklə 0,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|