Ələkbərova İradə

 
11 
CMS MediaWiki sistemd
ən istifadə  edərək  İnternet 
m
əkanında  veb-səhifələr  yaradılır.  CMS MediaWiki sistemi 
üçün n
əzərdə tutulan proqram təminatları: 
–
 
Veb-serverl
ər: Apache və ya IIS; 
–
 
PHP-nin 5.0 v
ə onun yuxarı versiyaları; 
–
 
VB serveri – My SQL 4.0 veril
ənlər bazalarının 
idar
əetmə sistemləri (VBİS) və onun yuxarı 
versiyaları; 
–
 
Postgru SQL 8.1 v
ə yuxarı versiyaları. 
Viki  texnologiyası  ilə  yaradılan  veb-səhifələrə  riyazi 
düst
urların  daxil  edilməsi üçün serverə  LaTeX, Dvips və 
İmageMagick  proqram  paketlərinin daxil edilməsi vacibdir. 
N
əzərə almaq lazımdır ki, PHP 4.0 proqramı ilə yalnız Media 
Wiki 1.6.8 sistemini işlətmək mümkündür. VB serverinin daha 
rahat idar
ə olunması üçün PHP MyAdmin (MySQL) və ya PHP 
PgAdmin (Postgres) proqramlarından istifadə edilir. 
Açıq redaktə imkanına malik olma MediaWiki sisteminin 
əsas üstünlüyü olub, digər layihələrin də yaradılmasında ondan 
istifad
ə olunmasına haqq verir. Viki-məqalələrdə aparılan bütün 
redakt
ələr Vikimediyanın  VB-da  saxlanılır.  İstənilən redaktəni 
geri 
qaytarıb  baxmaq  və  bərpa etmək mümkündür ki, bu da 
MediaWiki proqramının əsas üstün cəhətlərindən biridir. Lakin 
sistemin imkanları digər mənfi amillərin ortaya çıxmasına şərait 
yar
adır: 
–
 
veb-s
əhifələrə  müraciətin hər  hansı  mürəkkəb 
m
əhdudiyyət mexanizminin olmamağı; 
–
 
MediaWiki 
əsasında  yaradılmış  səhifələrdə  hədsiz 
d
ərəcədə  çox  hiperistinadların  olması  və  onların  da 
mü
əyyən hissəsinin tam olmayan və  ya ümumiyyətlə 
mövcud olmayan s
əhifələrə aid olması;                                                       
–
 
istifad
əçilərə  redaktə  azadlığı  verən layihələrdə 
mü
əyyən  qarışıqlığın,  sistemliliyin  pozulma  hallarının 
olması və s. 
MediaWiki İnternet üçün nəzərdə tutulmuş digər proqram 
t
əminatları  kimi səhvlər və  təhlükəsizlik problemlərinə 
malikdir. Odur ki, t
əhlükəsizlik tam təmin olunmursa və 

---

 
12 
n
əzarətdə  saxlanılmırsa  MediaWiki  proqramının  yüklənməsi 
m
əsləhət görülmür. 
MediaWiki proqram mexanizmi il
ə  yaradılan  populyar 
layih
ələrə 
əsasən 
İnternet-ensiklopediyalar daxildir: 
Sitizendium, Vikiinfo, Letopisi, Vikiznaniye, Vikitravel v
ə  s. 
Lakin MediaWiki proqram t
əminatı  ilə  yaradılmış  ən nəhəng 
layih
ə  Vikipediya  azad, on-line  ensiklopediyasıdır.  Əgər ilk 
vaxtlar  CMS  MediaWiki  yalnız  Vikipediya  üçün  nəzərdə 
tutulmuşdursa, sonralar bu sistemdən GNU lisenziyası əsasında 
Vikimedia Fondu (http://wikimediafoundation.org – Wikimedia 
Foundation Inc.) qeyri-hökum
ət təşkilatı  tərəfindən müxtəlif 
layih
ələrin və  saytların  yaradılmasında  istifadə  olunmağa 
başlanır. 
MediaWiki azad proqram t
əminatı olduğundan, hər kəs bu 
proqramı İnternetdən öz kompyuterinə pulsuz yükləyərək ondan 
istifad
ə edə bilər. Bunun üçün proqramın sahibi olan Vikimedia 
Fondunun 
xüsusi 
saytına 
daxil 
olaraq 
(http://www.mediawiki.org/wiki/Download/) “Dowload” 
düym
əsindən istifadə  edilir. Digər proqram təminatlarında 
olduğu  kimi  MediaWiki  proqramının  yüklənməsində  də 
probleml
ər ola bilər. Problemin yaranmasında əsas səbəb onun 
yükl
ənmiş  olduğu  serverin zəif  olması  və  ya serverdə 
t
əhlükəsizlik problemlərin  aradan  qaldırılmaması  ola  bilər. 
Odur  ki,  proqramı  yükləməzdən  əvvəl serverin təhlükəsizliyi 
t
əmin olunmalıdır [5]. 
Vikimedia Fondu proqrama heç bir z
əmanət vermir. Odur 
ki,  proqramı  yükləməzdən öncə  saytda proqramla əlaqəli 
informasiyalarla  tanış  olmaq  vacibdir.  MediaWiki  azad 
proqram t
əminatının bir-neçə versiyası təklif olunur. Proqramın 
ist
ənilən versiyasını, 1.9.х və 1.10.х, eləcə də 1.9.0-dan əvvəlki 
versiyaları 
http://download.wikimedia.org/mediawiki/ 
saytından  yükləmək  mümkündür.  Proqramın  yüklənməsi və 
idar
əsi  zamanı  problemlər  yarandıqda  irc.freenode.net 
serverin
ə (irc://freenode.net/mediawiki/) müraciət etmək olar. 
MediaWiki pro
qramı  Vikipediya  və  digər viki-layihələri 
idar
ə  edən böyük serverlər qrupu üçün nəzərdə  tutulmuşdur. 

---

 
13 
Proqramdan istifad
ənin sadəliyi, məhsuldarlıq,  müxtəlif 
imkanlara malik olması və s. üstünlüklər bu proqramdan bir çox 
r
əsmi və  qeyri-rəsmi  təşkilatların  geniş  istifadəsinə  səbəb 
olmuşdur. 
MediaWiki  proqramından  başqa,  digər viki-proqramlar 
da mövcuddur: Wikka Wiki, WackoWiki, WikiNi , ZWiki, 
DokuWiki, PmWiki, WikidPad , TiddlyWiki , 
GTDTagglyWiki, FlexWiki,  DidiWiki, JSPWiki v
ə  s. 
Korporativ  şəbəkələr üçün  viki-proqramlar yaratmaqla məşğul 
olan kompaniyalar meydana g
əlməkdədir: Confluence, Jot, 
Near-Time v
ə  s.  Microsoft  firması  da  artıq  Viki  texnologiyası 
il
ə 
maraqlanmağa 
başlamışdır. 
Hal-hazırda 
Viki 
texnologiyasına  Lockheed  Martin,  Telenor,  Citigroup,  Sony, 
Toshiba kimi m
əşhur şirkətlər müraciət edirlər [6]. 
 

---

 
14 
FƏSİL 2. VİKİPEDİYANIN ƏHƏMİYYƏTİ VƏ 
İMKANLARI 
 
2.1. Vikipediya n
ədir? 
Vikipediya  – 
dünyanın 
bir çox dill
ərində  Viki 
texnologiyasının 
tətbiq 
edilm
əsi nəticəsində  könüllü 
istifad
əçilər tərəfindən 
yar
adılan və  ümumi  İnternet 
vasit
əsilə  azad  yayımlanan 
ensiklopediyadır (şəkil 3). 
Vikipediya virtual 
ensiklopediyası  15  yanvar 
2001-ci ild
ə 
f
əaliyyətə 
başlamışdır.  Onun  yaradıcıları 
Ohayo  universitetinin f
əlsəfə 
doktoru  Larri Sanqer (Larry Sanger)  v
ə  amerikalı  sahibkar 
Cimmi Uelsdir (Jimmy Wales). Onlar bilikl
ərini  paylaşan 
insanlar say
əsində  meydana gələcək,  dünyanın  ən  dolğun  on-
line ensiklopediyasını yaratmaq istəyirdilər (şəkil 4, şəkil 5). Bu 
t
əşəbbüs  özünü  doğrultmuş  və  Vikipediyanı  dünyanın  ən 
populyar 
10 saytı sırasına daxil etmişdir. 
Vikipediya layih
əsinin məqsədi dünyanın bütün dillərində 
ensiklopediya yaratmaqdır. 
Vikipediya ensiklopediyası dünya İnternet istifadəçilərinin 
“kollektiv beynidir”. 
Viki  texnologiyası  ilə  yaradılan 
ensiklopediya sayta daxil olan h
ər bir kəsə  istənilən 
informasiyanı  dəyişmək  imkanı  verməklə, bu dəyişikliyi  digər 
İnternet istifadəçilərində görünməsini təmin edir. Vikipediya – 
“Wikimedia  Foundation  İnc.”  qeyri-hökumət təşkilatı 
t
ərəfindən yaradılan və idarə edilən İnternet ensiklopediyasıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3. Vikipediynın 
loqotipi 

---