Elektr toki va uning xarakateristikalari
Doimiy tok qonunlari
Reja:
1.
Tok zichligi va tok kuchi tushunchalari. ularning birliklari
2.
Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni
3.
O’tk
azgichning qarshiligi
4.
Joul
–
Lens qonuni
5.
Om va Joul
–
Lens qonunlarini differrensial shakli
6.
Tok zanjiridagi ish va quvvat
Darsning maqsadi:
Doimiy tok qonunlari
bo’y
icha bilimlarni shakllantirish va
shu sohaga doir masalalar yechish malakalarini shakllantirish
Elektr toki: A
vvalgi bob (elektrostati
ka) qo‘zg‘almas za
ryadlarning maydonini
o‘rgan
ishga
bag‘
ishlangandi. Bu bobda zaryadlarning harakati bi
lan bog‘l
iq
jarayonlarni
o‘rganam
iz.
Zaryadli zarralarning tartibli harakati
–
elektr toki deb ataladi. Tok kuchi
elektr tokining asosiy xarakteristikasidi
r. Tok so‘z
i rus tilidan kiri
b kelgan bo‘l
ib,
oqi
m ma’nos
iga ega. Biz tabiatdagi suvning, havoning oqimini (shamol)
kuzatamiz. Zaryadli zarralarning oqimi
ko‘zga ko‘r
i
nmasa ham, o‘z
ining issiqlik,
magni
t va ko‘plab boshqa ta’s
irlari bilan namoyon
bo‘lad
i
. Qo‘zg‘almas
zaryadlarga nisbatan harakatdagi zaryadlarning xossalari murakkab va qiziqarlidir.
Ularni
o‘rgan
ib, inson talablari
ga bo‘y
insindirish - fanning asosiy maqsadidir.
Zamonaviy texnikadagi elektrni behi
sob qo‘llan
ishlari aynan elektr toki bilan
bog‘l
iq.
Massa va tezli
k ko‘paytmas
i
–
impuls deb ataladi, va bu tushuncha
mexanikada muhim axamiyatga ega. Elektr jarayonlarda zaryad va uning
tezligini
ng ko‘paytmas
i ham shunday muhimdir. Birlik hajmdagi zaryadlarning
harakatini xarakterlovchi tok zichligi tushunchasini quyidagicha ifodalaymiz:
i
i
i
q
V
j
=
1
. (12.1)
Yi
g‘
indida faqat erkin zarralar hisobga olinadi. Erkin zarralar ham muhitdagi
barcha zarralar kabi betartib issiqlik harakati
da bo‘lgan
i uchun odatda
0
=
j
bo‘lad
i. Biron tashqi
ta’s
ir tufayli tartibli harakatga kelgan zarralar uchungina
noldan farqli tok zichligi vujudga keladi.
Tok zichligining birligi
2
2
/
/
m
A
s
m
C
=
bo‘l
ib, vaqt birligi
da o‘z
iga
tik birlik
yuzadan o‘tayotgan zaryadlar m
iqdorini
, ya’n
i birli
k yuzaga to‘g‘r
i
keladigan tok kuchini bildiradi. Biron
S
yuzadan o‘tayotgan elektr tok
i
I
tok
kuchi bilan xarakterlanadi:
=
S
S
d
j
I
. (12.3)
Eng sodda holda,
S
sirt yassi
bo‘lgan
ida va tok zichligi bir jinsli
bo‘lgan
ida
integralga zaruri
yat bo‘lmayd
i
, yaa’n
i
jSCos
S
j
I
=
=
bo‘lad
i. Tok kuchi
A
(Amper) birligi
da o‘lchanad
i va vaqt birligida biron sirt orqali
o‘tayotgan zaryadlar
miqdorini bildiradi.
Tok kuchi raqamli yoki strelkali
ampermetrlarda o‘lchanad
i (12.1-rasm).
12.1-rasm
Zaryadlarning saqlanish qonunida sistemaning yopiq sirti orqali tok kuchi
sistemadagi zaryadlar miqdori bilan (1.1) tenglik vositasida b
og‘lanad
i:
0
/
=
+
dt
dq
I
. (12.4)
Birlik hajm uchun esa zaryadlarning saqlanish qonuni uzluksizlik tenglamasi bilan
ifodalanadi:
0
/
=
+
t
j
div
. (12.5)
statsionar sharoit uchun
0
=
I
,
0
=
j
div
, (12.6)
o‘r
inli bo
‘lad
i. Yopiq sirt uchun
0
=
I
tenglik kirxgofning birinchi qoidasiga asos
bo‘lad
i.
Turli muhitlardagi tokning mexanizmlari turli
cha bo‘l
ib, ularni nafaqat 19-
20 asr fizikasi, balki zamonaviy fizi
ka ham o‘rganmoqda va yang
i yutuqlarga
erishmoqda. Bu masala modda tuzilishi bi
lan bog‘l
i
q bo‘l
ib, buning qanchalik
murakkabligini
o‘quvch
i 7-
Dostları ilə paylaş: |